NABLUSÎ, Osman b. İbrâhim

19 Zilhicce 588’de (26 Aralık 1192) Mısır’da doğdu. Hakkında bilinenler kendi eserlerinde verdiği bilgilerle sınırlıdır. Ailesinin Nablus’tan Mısır’a göç ettiği bilinmektedir. Gerek babasının Mısır’da kadı (Tecrîdü’s-seyfi’l-himme, s. 68), gerekse anne tarafından dedesi Zeynüddin Ali b. İbrâhim b. Necâ el-Ensârî’nin Hanbelî fakihi (Kitâbü Lümaʿi’l-ḳavânîni’l-muḍıyye, s. 43) olması sebebiyle iyi bir öğrenim gördüğü söylenebilir. Nitekim kendisi de bürokraside görev almadan önce sadece ilimle meşgul olduğunu belirtmektedir (a.g.e., s. 4; Tecrîdü’s-seyfi’l-himme, s. 68). Bir müddet Mısır’da kadılık da yapmıştır. Eyyûbî bürokrasisinde ilk resmî vazifesine, el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’in henüz sultan olmadan önce Mısır’ın idaresini elinde tuttuğu dönemde Emîr Fahreddin Yûsuf b. Şeyhü’ş-şüyûh’un aracılığıyla başladı (612/1215) ve bu alandaki ilk eğitimini ondan aldı. Yirmi yıldan fazla bir süreyle el-Melikü’l-Kâmil’in hizmetinde yüksek görevlerde bulundu ve kendi tabiriyle Mısır’da görev yapmadığı yer kalmadı (Kitâbü Lümaʿi’l-ḳavânîni’l-muḍıyye, s. 4-5). 630 (1233) yılında sultanla görüşen Nablusî, daha sonra sultana Mısır’da divanlarda yapılması gereken düzenlemeler hakkında ayrıntılı bir rapor sundu. Ardından Fustat ve Yukarı Mısır’ın malî idaresiyle görevlendirildi, ayrıca Cîze gibi başka vilâyetler de tevcih edildi (a.g.e., s. 37-39). Nablusî bu sırada bütün Mısır’ı dolaşarak tecrübesini arttırdı. Ancak Emîr Nûreddin b. Fahreddin Osman b. Kızıl ile aralarında geçen olaylar yüzünden 635 (1237) yılı civarında görevden uzaklaştırıldı (a.g.e., s. 39-44). Kitâbü Lümaʿi’l-ḳavânîni’l-muḍıyye adlı eserini Kahire’de tahta çıkan el-Melikü’s-Sâlih Necmeddin Eyyûb’a sununca tekrar görev aldı. 641’de (1243) Feyyûm divanlarının nâzırlığına getirilerek iki yıl bölgede kaldı. Bu esnada Târîḫu’l-Feyyûm’u telif eden Nablusî’nin daha sonraki hayatı hakkında bilgi bulunmamaktadır. Mısır’da yönetimin 648’den (1250) itibaren Memlükler’in eline geçmesiyle herhangi bir görev almadığı anlaşılmaktadır. 25 Cemâziyelevvel 660 (17 Nisan 1262) tarihinde Mısır’da öldü.

Eserleri. 1. Kitâbü Lümaʿi’l-ḳavânîni’l-muḍıyye fî devâvîni’d-diyâri’l-Mıṣriyye. Nablusî bu eserini, el-Melikü’l-Kâmil zamanında nâzırü’d-devâvîn olarak görev yaptığı sırada divanlarda gördüğü suistimallerden sultanı haberdar etmek amacıyla yazdığını belirtmektedir (Kitâbü Lümaʿi’l-ḳavânîni’l-muḍıyye, s. 5). Dönemin malî idaresiyle ilgili en önemli kaynak durumunda olan eser beş bölüm olup bunlarda sırasıyla beytülmâlin korunması hususu, divanlara tayin edilecek görevlilerde aranması gereken şartlar, Mısır’daki divanların işleyişi, divan görevlilerinin ihmalleri ve divanlarda yapılan suistimaller anlatılmaktadır. Tamamen müellifin gözlemlerine dayandığından eser dönemin iktisadî ve malî uygulamaları açısından son derece önemlidir. Ayrıca ticaret, fiyatlar ve vergilerle ilgili hileler hakkında bilgi veren eserin bir kısmı Charles Owen ve Charley Catler Torrey tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte neşredilmiş (bk. bibl.), tamamını Carl Heinrich Becker ve Claude Cahen yayımlamıştır (“Abū ʿAmr ʿUthmān b. Ibrāhīm el-Nāblusī, Kitāb Lumaʿ al-qawānīn al-muḍiyya fī dawāwīn al-diyār al-Mıṣriyya”, BEO, XVI [1961], s. 121-129, Arapça metin, s. 1-67). Bu neşir kitap halinde de basılmıştır (Kahire, ts.). 2. İẓhâru ṣunʿati’l-ḥayyi’l-ḳayyûm fî tertîbi’l-Feyyûm (Târîḫu’l-Feyyûm ve bilâdih). Eyyûbîler devrinde Feyyûm’un coğrafyası, topografyası, idarî ve iktisadî yapısı hakkında önemli bilgiler içeren eser Eyyûbî Sultanı el-Melikü’s-Sâlih Eyyûb’un emriyle telif edilmiştir. On bölümden oluşan kitabın ilk bölümlerinde Feyyûm’un coğrafî özellikleri belirtildikten sonra bölgedeki cami ve kiliselerle Feyyûm’a tâbi kasabalar ve köyler anlatılmakta, ürünler, fiyatlar, vergiler, hayvancılık ve bölgede yerleşik kabileler hakkında bilgi verilmektedir. Eserin en önemli yönü Feyyûm’un vergi kayıtlarını içermesidir. Bu verilerden hareketle o dönemde bölgedeki ürünlerle bunların miktarı ve icra edilen zanaatlar öğrenilmektedir. Kitapta Feyyûm’daki sulama sistemiyle ilgili olarak verilen bilgilerden Nablusî’nin bu konuda uzman olduğu anlaşılmaktadır. 641 (1243) yılında tamamlanan eser Bernhard Moritz tarafından neşredilmiştir (Description du Faiyoum au VII^me siècle de l’hégire, Kahire 1899; Beyrut 1974; ed. F. Sezgin, Islamic Geography, LIV, Frankfurt 1992).

Ortaçağ İslâm tarihi kaynaklarında ender bulunan malî veriler sunan Târîḫu’l-Feyyûm XIX. yüzyıl sonlarından itibaren araştırmacıların ilgisini çekmiş ve bu esere istinaden Feyyûm’un iktisadî tarihiyle ilgili pek çok çalışma yapılmıştır. Başlıcaları şunlardır: Ahmed Zekî Paşa; “Une description arabe du Fayoum au VII^e siècle de l’hégire” (Bulletin de la société khediviale géographie, V [Kahire 1899], s. 253-295); M. Georges Salmon, “Note sur la flore du Fayyoum d’après an-Naboulsī” (BIFAO, I [1901], s. 25-28); “Repertoire géographique de la province du Fayyoum d’après le kitāb Tārīkh al-Fayyoum d’an-Naboulsī” (BIFAO, I [1901], s. 29-77); Ali Şâfi Bey, “Fayoum Irrigation as described by Nabulsi in 1245 A.D. with a Description of the Present System of Irrigation and a Note on Lake Moeris” (Bulletin de la société royale géographie d’Egypte, XX [Cairo 1939], s. 283-327); Claude Cahen, “Le règime des impots dans le Fayyūm ayyūbīde” (Arabica, III [Leiden 1956], s. 8-30). Son olarak Ingeborg König, Nablusî’ye göre Feyyûm vahasını ayrıntılı bir çalışmasında ele almıştır (bk. bibl.).

Müellifin Kıptî memurların hatalarını ortaya koymak için telif ettiği Tecrîdü’s-seyfi’l-himme li’stiḫrâci mâ fî ẕimmeti’ẕ-ẕimme adlı eserinin günümüze ulaşan bir kısmı Claude Cahen ve Carl Becker tarafından Kitâbü Lümaʿi’l-ḳavânîni’l-muḍıyye’ye ek olarak yayımlandığı gibi (BEO, XVI [1961], Arapça metin, s. 68-78) Cl. Cahen tarafından tekrar neşredilmiştir (bk. bibl.). Nablusî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri Ḥüsnü’s-serîre fî ittihâdi’l-ḥıṣn bi’l-Cezîre (Makrîzî, I, 86) ve Ḥüsnü’s-sülûk fî fażli meliki Mıṣr ʿalâ sâʾiri’l-mülûk’tür (İẓhâru ṣunʿati’l-ḥayyi’l-ḳayyûm, s. 14).

BİBLİYOGRAFYA
Osman b. İbrâhim en-Nablusî, Kitâbü Lümaʿi’l-ḳavânîni’l-muḍıyye fî devâvîni’d-diyâri’l-Mıṣriyye (nşr. C. Becker – Cl. Cahen, BEO, XVI [1961] içinde), s. 1-67, ayrıca bk. neşredenlerin girişi, s. 121-129; a.mlf., Tecrîdü’s-seyfi’l-himme li’stiḫrâci mâ fî ẕimmeti’ẕ-ẕimme (a.e. içinde), s. 68-78; a.mlf., İẓhâru ṣunʿati’l-ḥayyi’l-ḳayyûm fî tertîbi’l-Feyyûm: Târîḫu’l-Feyyûm ve bilâdih (nşr. B. Moritz), Kahire 1899; Makrîzî, el-Ḫıṭaṭ, I, 86; Serkîs, Muʿcem, II, 1210; Brockelmann, GAL, I, 409; Suppl., I, 573; H. L. Gottschalk, al-Malik al-Kāmil von Egypten und seine Zeit, Wiesbaden 1958, s. 15-16; Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), IV, 202; Charles A. Owen – C. C. Torrey, “Scandal in the Egyptian Treasury: A Portion of the Luma al-Qawānīn of ʿUthmān ibn Ibrāhīm al-Nābulusī: Introductory Statement”, JNES, XIV/2 (1955), s. 70-96; Cl. Cahen, “Histoires coptes d’un cadi médiéval extraits du Kitāb Tadjrīd Saïf al-himma li’stikhrādj mā fī dhimmat al-Dhimma de ʿUthmān b. Ibrāhīm an-Nābulusī”, BIFAO, LIX (1960), s. 133-150; I. König, “Die Oase al-Fayyūm nach ʿUtmān ibn Ibrāhīm an-Nābulusī. Ein Beitrag zur Wirtschaftsgeschichte Ägyptens um die Mitte des 13. Jahrhunderts n.Chr.”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, X, Frankfurt 1995-96, s. 189-255.