Namıg Musalı. I. Şah İsmail’in idarî-askerî ve ictimaî-iktisadî politikaları üzerine bazı notlar ve değerlendirmeler (2018)

Namıg Musalı. I. Şah İsmail’in idarî-askerî ve ictimaî-iktisadî politikaları üzerine bazı notlar ve değerlendirmeler // Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 14. — 30 Mayıs 2018, s. 1-46.

Öz

Bu çalışma giriş, beş bölüm, sonuç ve kaynakçadan oluşmaktadır. İlk bölümde Safevî Devleti’nin karakter çizgileri açıklanmış, ikinci bölümde Safevî şahının konumu incelenmiş, üçüncü bölümde Safevî devlet erkânı anlatılmış, dördüncü bölümde Safevî ordusu hakkında bilgi verilmiş, beşinci bölümde ise Safevî ülkesinin sosyal hayatı ve ekonomik durumu incelenmiştir.

I. Şah İsmail tarafından 1501 yılında kurulmuş olan Safevî Devleti, feodal yapıya sahip olan teokratik bir monarşiydi. 1510 yılına gelindiğinde söz konusu devletin arazisi Kafkaslardan Fars Körfezi’ne kadar uzanmakta, Fırat ve Ceyhun ırmakları arasındaki toprakları içine almaktaydı. Bu geniş imparatorluğun başkenti Tebriz, can damarı Azerbaycan, resmî ideolojisi ise Şiilikti. Devletin asıl kurucu ve yönetici unsuru Kızılbaş Türk boylarıydı. Devlet de çoğu zaman bu topluluğun şerefine Kızılbaş Devleti diye isimlendirilmekteydi.

İlk Safevî şahı babası taraftan seyyid oldukları belirtilen Erdebil şeyhlerinin soyundan gelmekle beraber annesi tarafından da Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın torunuydu. Bu yüzden o, manevi ve ideolojik açılardan kendisini Hz. Ali hilafetinin varisi olarak görüyor, öte yandan da Akkoyunlu saltanatının siyasi mirasına hak iddia ediyordu. Velayet şahının (Hz. Ali’nin) ve Erdebil şeyhlerinin ardılı olarak “Şah” ve “Mürşid-i Kâmil” sıfatlarını taşıyan genç Safevî lideri öte yandan Türk Devlet geleneğine bağlılığından dolayı “Hakan” ve “Bahadır Han” unvanlarıyla anılıyordu.

Safevî Devleti’nin idari teşkilatında çok sayıda askerî, mülki ve dinî makamlar bulunmaktaydı. Makalemizde I. Şah İsmail döneminde var olan devlet makamlarının yaklaşık 30’u hakkında bilgiler verilmiş, ayrıca bu makamlarda bulunan devlet adamlarının kimliği ve faaliyetlerine de açıklık getirilmeye çalışılmıştır.

I. Şah İsmail’in ordusu başlıca olarak Türk Kızılbaş boylarının atlı birliklerinden oluşuyordu. Farklı kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre, I. Şah İsmail iktidarını kuvvetlendirdikten sonra toplam 70 bin ila 100 bin kişilik bir orduya sahipti. Safevî ordusunda sayısı az olmakla beraber ateşli silahlar da bulunmaktaydı.

Yarı göçebe Kızılbaş beyleri, üst düzey sivil bürokratlar, Şii din adamları ve diğer yerleşik feodallar toplumun hâkim sınıfını oluşturuyorlardı. Beş türlü toprak mülkiyeti şekli vardı: hassa, divanî, vakıf, mülk ve icma. Divan toprakları esas itibariyle koşullu feodal toprak sahipliği şeklinde Kızılbaş boylarının elit tabakası arasında dağıtılıyordu.

Safevî Devleti’nin kurulmasıyla beraber Akkoyunlu saltanatının son dönemlerindeki kaos ortamına son verilmesi ve güçlü bir merkezî iktidarın tesis edilmesi sayesinde ekonomik ve kültürel gelişim için uygun şartlar meydana gelmişti.

Safevî Devleti klasik göçebe imparatorluklarının son örneklerinden biri olarak kurulsa da, bu şekilde devam edemedi. XVI. yüzyılda Osmanlılar karşısında aldığı ardışık yenilgiler Safevîleri yeni açılımlara itecek ve I. Şah Abbas’ın reformlarına yol açacaktı.

Abstract

The current study consists of an introduction, five parts, a conclusion and a list of the literature used. The first chapter highlights the characteristic features of the Safavid state. The second chapter reviews the status of the Safavid Shah. The third chapter describes the official ranks of the Safavid state. The fourth chapter summarizes the structure of the Safavid army. The fifth chapter contains a review of the social life and economic situation in the Safavid state.

Founded by Shah Ismail in 1501, the Safavid state was a feudal state ruled by a theocratic monarchy. By 1510 the territory occupied by this state stretched from the Caucasus to the Persian Gulf, encompassing the lands between the rivers Euphrates and Amu Darya. Azerbaijan and its capital city Tabriz formed the heartland of this wide empire whose official ideology was Shia Islam. The Qizilbash Turks were the main founders and ruling strata of the state, which was often called the Qizilbash state after these tribes.

On his father’s side of the family, the first Safavid Shah was descended from the sheikhs of Ardabil, who claimed to be Seyyids, i.e. descendants of the Prophet Muhammad. On his mother’s side, he was the grandson of Uzun Hasan, the Akkoyunlu ruler. As a result, Shah Ismail considered himself the heir to the caliphate of Imam Ali, from a spiritual and ideological perspective, while simultaneously claiming to be the political legacy of the Akkoyunlu state. In one hand the young leader of the Safavids held the titles Shah and Murshid-i-Kamil (i.e. the “perfect spiritual director”) seeing himself successor to the “holy shah” (i.e. Imam Ali) and the Ardabil sheikhs, while in the other he held the titles Khaqan and Bahadur Khan due to his adherence to the Turkic state tradition.

There were many military, civil and religious offices within the administrative structure of the Safavid state. In this paper, we discuss the functions of nearly 30 government offices and their bearers that operated during the reign of Shah Ismail I.

Shah Ismail’s army consisted mainly of Turkish Qizilbash cavalry. According to information obtained from numerous sources, the number of soldiers in Shah Ismail’s army totaled between 70-100,000 men after he had consolidated his rule. The Safavid troops had firearms, albeit in small numbers.

The ruling class was made up of the semi-nomadic Qizilbash nobility as well as high-ranking civil bureaucrats, Shia clerics and other resident feudal lords. There were five forms of land ownership: khassa (domains owned by the ruling dynasty), divani (state lands), waqf (property of pious and charitable institutions), mulk (lands owned by landlords) and ijma (property owned by the rural community). The state’s lands were mainly divided up among the Qizilbash elites in the form of conditional feudal land ownership.

Conditions conducive to the country’s economic and cultural development emerged with the cessation of chaos of the late Akkoyunlu period and the creation of a powerful central authority following the formation of the Safavid state.

Резюме

Данное исследование состоит из введения, пяти частей, заключения и списка использованной литературы. В первой главе подчеркнуты характерные черты государства Сефевидов. Во второй главе изложен вопрос о статусе сефевидского шаха. В третьей главе описаны официальные чины государства Сефевидов. В четвертой главе даны сведения о сефевидской армии. В пятой главе рассмотрена социальная жизнь и экономическое положение страны Сефевидов.

Государство Сефевидов, основанное шахом Исмаилом в 1501 году, было теократической монархией с феодальной структурой. К 1510 году данная держава простиралась от Кавказа до Персидского залива, занимая территорию между реками Евфрат и Амударья. Ядром этой обширной империи являлся Азербайджан со своей столицей, т.е. городом Тебриз, а ее официальной идеологией был шиизм. Главными основателями и правящими слоями государства были тюрки-кызылбаши. Государство часто называлось Кизилбашским государством в честь этих племен.

Первый сефевидский шах со стороны своего отца произошел от рода ардебильских шейхов, которые, по их словам, были сейидами, т.е. потомками пророка Мухаммеда, а по материнской линии он был внуком падишаха династии Ак-коюнлу Узун Хасана. Из-за этого шах Исмаил, с духовно-идеологической точки зрения считал себя наследником халифата имама Али, а с другой стороны, он претендовал на политическое наследие государства Ак коюнлу. Молодой лидер Сефевидов, имеющий с одной стороны титулы «шах» и «мюршид-и кямиль» (т.е. «совершенный духовный наставник»), как преемник «святого шаха» (т.е. имама Али) и ардебильских шейхов, с другой стороны носил и титулы «хакан» и «бахадыр хан» из за своей приверженности к тюркской государственной традиции.

В административной структуре государства Сефевидов было много военных, гражданских и религиозных должностей. В данной статье мы дали сведения о функциях около 30 государственных должностей и их носителей, которые действовали во время правления шаха Исмаила I.

Армия шаха Исмаила состояла в основном из конных войск тюркских племен кызылбашей. Согласно информации, полученной из разных источников, после укрепления сефевидской власти в армии шаха Исмаила насчитывалось в общем количестве от 70 до 100 тысяч солдат. Сефевидские войска имели и огнестрельное оружие, не смотря на то, что количество такого оружия у них было малочисленным.

Господствующий класс состоял из полукочевой кызылбашской знати, высокопоставленных гражданских чиновников, шиитских священнослужителей и из других оседлых феодалов. Существовало пять форм собственности на землю: хасса (собственные домены правящей династии), дивани (казенные земли), вакф (имущества религиозных и благотворительных учреждений), мюльк (собственные земельные участки помещиков) и иджма (имущества сельской общины). Казенные территории в основном были распределены между элитой кызылбашей, как условное феодальное землевладение.

С образованием государства Сефевидов и c прекращением хаоса, имевшим место в позднем периоде правления династии Ак-коюнлу, и с созданием сильной центральной власти появились благоприятные условия для экономического и культурного развития страны.

Хотя государство Сефевидов было образовано как один из последних примеров классических кочевых империй, оно не могло продолжаться таким образом. Последовательные неудачи сефевидов перед османами в течение XVI века подтолкнули их к новым инициативам и привели к реформам шаха Аббаса I.