NERŞAHÎ (النرشخي) Ebû Bekr Muhammed b. Ca‘fer b. Zekeriyyâ b. el-Hattâb b. Şureyh en-Nerşahî (ö. 348/959) Târîḫu Buḫârâ adlı eseriyle meşhur olan tarihçi.
Müellif: Sebahattin Samur
Hayatı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. 286’da (899) Buhara yakınlarındaki Nerşah köyünde doğduğu (Sem‘ânî, V, 480) ve Ebû Bekir b. Hureys ile Abdullah b. Ca‘fer’den hadis rivayetinde bulunduğu kaydedilmektedir. Sâmânî Emîri I. Nûh’a sunduğu Târîḫu Buḫârâ (Aḫbâru Buḫârâ-Târîḫu Nerşaḫî) adlı eserini 332 (943-44) yılında tamamlamıştır. Arapça orijinali günümüze intikal etmeyen eser büyük kısmıyla Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed el-Kubâvî tarafından Farsça’ya tercüme edilmiştir. Kubâvî, 522’de (1128) bitirdiği çeviriye gereksiz bulduğu yerleri almamış, buna karşılık Ebü’l-Hasan Abdurrahman b. Muhammed en-Nîsâbûrî’nin Ḫazâʾinü’l-ʿulûm’u ve Muhammed b. Tâlût el-Hemedânî’nin Faṣlü’l-ḫiṭâb’ı gibi günümüze intikal etmeyen diğer bazı kaynaklardan bilgiler eklemiştir. Muhammed b. Züfer, Kubâvî’nin çevirisini kısaltarak 574 (1178-79) yılında Buhara hâkimi Sadrüssudûr Burhâneddin Abdülazîz b. Muhammed’e takdim etmiş, daha sonra adı bilinmeyen bir müellif onun kitabına Hârizmşahlar dönemiyle Cengiz Han’ın Buhara’yı istilâsı hakkındaki bilgileri eklemiş ve eserin bu şekli günümüze ulaşmıştır.
Buhara bölgesinin tarihî, beşerî ve iktisadî coğrafyası, gelenek ve görenekleriyle âbideleri hakkında bilgilerin yer aldığı Târîḫu Buḫârâ genel tarih açısından diğer şehir tarihlerine nisbetle daha çok bilgi içerir. Özellikle Mâverâünnehir’in İslâm öncesi dönemine dair verilen bilgiler tarihçilerin yanı sıra filolog, nümismat ve arkeologlar için de önemlidir. Nerşahî’nin, bölgenin Araplar tarafından fethiyle ilgili muhtemelen Ebü’l-Hasan el-Medâinî’den naklen verdiği bilgiler başka kaynaklarda rastlanmayan ayrıntıları içermektedir.
Târîḫu Buḫârâ’nın tam metni, ilk defa Charles Schefer tarafından Sâmânîler’le ilgili bazı Farsça tarihî metinler de eklenerek neşredilmiş (Paris 1892 → Frankfurt 1993; Paris 1972; taşbaskı, Kitâb-ı Mollazâde ile birlikte, Buhara 1894, 1322), eser Muhammed Takī Müderris-i Razavî tarafından da yayımlanmıştır (Tahran 1317, 1351/1972, 1363/1984). Târîḫu Buḫârâ’yı N. S. Likoshin, Vasilij V. Barthold’un nezâreti altında Rusça’ya (Taşkent 1897), Richard N. Frye İngilizce’ye (Cambridge-Massachusetts 1954), Emîn Abdülmecid Bedevî ve Nasrullah Mübeşşir et-Tırâzî Arapça’ya (Kahire 1965), Mehmet Nurettin Koçak Türkçe’ye (TDA, sy. 117 [Aralık 1998], s. 7-72) tercüme etmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Narshakhī, The History of Bukhara (trc. Richard N. Frye), Cambridge-Massachusetts 1954, tercüme edenin önsözü ve girişi, s. VII-XX; Sem‘ânî, el-Ensâb (Bârûdî), V, 480; Storey, Persian Literature, I/1, s. 369-370; I/2, s. 1300; a.e.: Persidskaya literatura: Bio-bibliografiçeskiy obzor (trc. Yuri E. Bregel), Moskva 1972, II, 1108-1112; Brockelmann, GAL Suppl., I, 211; Sezgin, GAS (Ar.), I/2, s. 224-225; V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1981, s. 20-21; Mirza M. Kazvînî, Yâddâşthâ-yı Ḳazvînî (nşr. Îrec Efşâr), Tahran 1363/1984, V, 198-199; Zeki Velidi Togan, Tarihte Usûl, İstanbul 1985, s. 192; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 66; T. I. Sultanov, “A Manuscript of the Tārīkh-i Narshakhī and an Anonymous-Remark on the Harmfulness of Tobacco”, Manuscripta Orientalia, V/2, St. Petersburg 2000, s. 3-7; M. Rızâ Nâcî, “Târîḫ-i Buḫârâ”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1380/2002, VI, 204-205; V. Minorsky, “Nerşahî”, İA, IX, 197-198; C. E. Bosworth, “Nars̲h̲ak̲h̲ī”, EI2 (İng.), VII, 966.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 562-563 numaralı sayfalarda yer almıştır.