NİYÂS, Muhammed b. Abdullah

29 Temmuz 1881’de Senegal’in güneybatısında yer alan Sine-Saloum bölgesindeki Selik köyünde doğdu. Halk arasında Halife Muhammed, Muhammed Aminata, Mame Halife Niyâs adlarıyla meşhur oldu. Diolof bölgesinden bir aşirete mensuptur. Batı Afrika’da Ticâniyye’nin gelişmesinde önemli katkıları olan Abdullah Niyâs’ın (ö. 1922) oğludur. Annesi Âmine Tiyâm meşhur sûfî Şeyh İbrâhim Tiyâm’ın kızıdır. Kardeşi İbrâhim Niyâs (ö. 1975) Ticâniyye’nin Niyâsiyye kolunun Afrika ve Batı’da yayılmasında rol oynamıştır.

Muhammed Niyâs, Passy yakınlarında Djossong köyündeki Şeyh Hassân Sîse’den (Hassan Cissé) Kur’an okumayı öğrenip hıfzını tamamladıktan sonra bölgenin âlimleri ve Ticânî şeyhlerinden tefsir, hadis, akaid, felsefe, fıkıh, mantık, belâgat, aruz, matematik ve eczacılık okudu. On sekiz yaşına geldiğinde bölgenin en yetkin kişileri arasına girdi. İlk Ticânî virdini babasından aldı. 1910’da babasıyla birlikte Ahmed et-Ticânî’nin Fas’ın Fes şehrindeki kabrini ve Ticânî âsitânesini ziyaret etti. Bu sırada Ticâniyye’nin önde gelen şahsiyetlerinden Sîdî Muhammed Beşîr et-Ticânî, Sîdî Ahmed Sekîrec, Seydi Arabî el-Muhib, Sîdî Tâib Sefiani ile tanıştı. Burada hacca gitmek niyetiyle babasından ayrılıp Marsilya’ya geçti, oradan İstanbul’a ve İstanbul’dan demiryolu ile Medine’ye ulaştı. Hacdan sonra 1911’de Fes’ten babasını alarak Senegal’e döndü. Dönüş yolculuğu sırasında Moritanya, Futa Toro ve Saint-Louis’e uğradı. Tivaouone’de Ticânî şeyhi Mâlik Sî ile (Mâlik b. Osman) görüştü. Fransız yönetiminin ailesini Kaolack’ta zorunlu ikamete tâbi tutmasının ardından Lewna Ñaseen köyüne yerleşti. Babasının vefatından sonra 14 Haziran 1922’de onun Kaolack’taki halifesi oldu. Ardından Mağrib’e ikinci seyahatini gerçekleştirdi. Dârülbeyzâ (Kazablanka) şehrine gidip Ahmed et-Ticânî’nin torunlarından Sîdî Mahmûd b. Muhammed Beşîr et-Ticânî’den Ticânî virdi icâzeti aldı. Sîdî Mahmûd’un kardeşi Sîdî Muhammed tarafından kendisine mutlak icâzet verildi. Bu dönemde Moritanya, Mağrib ve Cezayir ulemâsıyla yakın ilişkiler kurdu. Kardeşi İbrâhim Niyâs ile arasındaki hilâfet rekabetine rağmen zâviyenin maddî işlerini yerine getirdi. “Hadra” tertibinde, İslâmî ilimlerin öğretiminde bütün sorumluluklarını ifa etti, kardeşlerinin ilim tahsiline yardımcı oldu. Sene-Gambiya bölgesinde birçok talebe yetiştirdi ve mürid edindi. İbrâhim Niyâs’ın 1929’da mârifet sırlarının kendisine verildiğini söyleyerek Ticânî şeyhliğini ilân etmesine kadar Kaolack merkezli Ticânî-Niyâsî yolunun tek şeyhi olarak faaliyetlerini sürdürdü. 1 Mart 1959’da burada vefat etti.

Eserleri. Muhammed Niyâs’ın eserlerinin çoğu Hz. Peygamber’e ve Ahmed et-Ticânî’ye methiyeler içeren Arapça şiirlerden meydana gelmekte; yazma nüshaları da Senegal Kaolack’taki Muhammed Niyâs özel kütüphanesinde bulunmaktadır (kütüphane kayıtları için bk. Arabic Literature of Africa, IV, 275-278). Başlıca eserleri şunlardır: 1. Mirʾâtü’ṣ-ṣafâ fî sîreti’l-Muṣṭafâ (Kahire 1925, Muhammed Muhtâr eş-Şerîf el-Hasene el-Alevî el-Moritânî şerhiyle birlikte). 2. el-Cüyûşü’ṭ-ṭullaʿ bi’l-mürhefâti’l-ḳuṭṭaʿ ilâ İbn Mayaba aḫî et-tenaṭṭuʿ (Muhammed Hıdr İbn Mayaba’nın Ticâniyye aleyhine yazdığı Müsteha’l-ḫârifi’l-cânî fî reddi zeleḳāti’t-Ticânî adlı kitaba reddiyedir, Kahire 1929; Dakar 1996). 3. el-Edilleti’l-muḳniʿa ilâ ṭuruḳi’l-menfaʿa (Kahire 1933). 4. Hemziyyetü’l-medîḥ fi’r-Resûli’ş-şâfî (Cezayir 1955). 5. el-Kibrîtü’l-aḥmer fî medâʾiḥi’l-ḳuṭbi’l-ekber Mevlânâ Aḥmed et-Ticânî (elli bir kaside ve toplam 3246 beyitten meydana gelen kitap Muhammed Muhtâr eş-Şerîf el-Hasene el-Alevî el-Moritânî tarafından şerhedilmiştir, Kahire 1955; Dakar 1996). 6. Ḫâtimetü’d-dürer ʿalâ ʿuḳūdi’l-cevher fî medḥi seyyidi’l-beşer (Dakar 1996). 7. Bulûġu’t-tevessül fî medḥi’r-Resûl (Ḫâtimetü’d-dürer’in [Dakar 1996] zeyli olarak basılmıştır). 8. Miftâḥu’l-vuṣûl ilâ Ḥażreti Şeyḫinâ İbni’r-Resûl (Ḫâtimetü’d-dürer’in [Dakar 1996] zeylidir). 9. Keşfü’l-ġumme fî medḥi nebiyyi’r-raḥme (Dakar, ts.).

BİBLİYOGRAFYA :

P. Marty, Études sur l’Islam au Sénégal, Paris 1917, I, 137-138; Âmir Samb, Essai sur la contribution du Sénégal à la littérature d’expression arabe, Dakar 1972, s. 167, 213, 220, 223, 226; a.mlf., el-Edebü’l-ʿArabiyyü’s-Seneġālî, Cezayir 1979, II, 214; Ousmane Kane, “Muhammad Niasse (1881-1956) et sa réplique contre le pamphlet anti-tijânî de Ibn Mayaba”, La Tijâniyya: Une confrérie musulmane à la conquête de l’Afrique (ed. J.-L. Triaud – D. Robinson), Paris 2000, s. 219-235; J. O. Hunwick v.dğr., Arabic Literature of Africa: The Writings of Western Sudanic Africa, Leiden 2003, IV, 275-278; Kaba Imourana [Kebâ İmrân], eş-Şiʿrü’l-ʿArabî fi’l-ġarbi’l-İfrîḳī, Rabat 1432/2011, II, 438; C. Grey, “The Rise of the Niassene Tijaniyya, 1875 to the Present”, Islam at sociétés au sud du Sahara, sy. 2, Paris 1988, s. 34-60.