NİZÂMEDDİN en-NÎSÂBÛRÎ

Horasan bölgesinde Nîsâbur’da (Nîşâbur) doğdu ve burada yetişti. Nizâmeddin el-A‘rec ve Nizâmü’l-A‘rec lakaplarıyla, ayrıca Kummî ve Horasânî nisbeleriyle anılmıştır. 704 (1304) yılında Azerbaycan’a gitti ve o dönemde İlhanlılar’ın idaresi altında bulunan Tebriz’e yerleşti. Burada Kutbüddîn-i Şîrâzî’nin talebeleri arasında yer aldı ve onun rasathânesinde çalışarak gözlemlerde bulundu. Astronomiye dair eserlerini bu dönemde telif etti. Nîsâbûrî’nin teorik astronomi çalışmaları yanında takvimlerin oluşturulması, namaz vakitlerinin tesbiti gibi pratik konularda da katkılarından söz edilmiştir. Astronomi alanındaki çalışmalarının sonunda gözleme dayalı bilgilere güveni azaldı ve 711 (1311) yılından itibaren bu sahadaki telif çalışmalarını bıraktı, daha çok dinî ilimlerle meşgul oldu. Ancak yine de Tanrı ve varlık hakkında sıhhatli bilgilere ulaşabilmek için bilimin bir araç olarak kullanılabileceğine dair inancını korudu (Morrison, The Intellectual, s. 222). Nitekim telif hayatının ikinci döneminde yazdığı tefsirinde astronomi bilgisini de kullandı. Astronomi ve tefsir dışında matematik, sarf, belâgat gibi konularda da çalışmalar yapan Nîsâbûrî aynı zamanda döneminin büyük hâfız ve mukrîleri arasında yer aldı; geniş tasavvufî birikime sahip, zühd ve takvâ ehli bir âlim olarak tanındı (M. Hüseyin ez-Zehebî, I, 322). Ölüm tarihi hakkında farklı rivayetler aktarılmakla birlikte tefsirinin bazı nüshalarında 730 yılı Safer ayı başlarında (Kasım 1329) müellifi tarafından notlar ilâve edildiğine dair kayıtlar göz önüne alındığında 730 (1329) yılı en doğru tarih olarak görünmektedir (a.g.e., I, 322; Morrison, The Intellectual, s. 25). Ailesinin aslen Kum şehrinden olması ve eserlerindeki bir kısım ifadeler sebebiyle bazı Şiî müelliflerinin onun İmâmiyye Şîası’ndan olduğu yönündeki iddiaları temelsiz bulunmuş, tefsirindeki görüşlerinin incelenmesi sonunda Ehl-i sünnet’e mensup olduğu ve Şâfiîlik’le Eş‘arîliği benimsediği tesbit edilmiştir (M. Hüseyin ez-Zehebî, I, 328; Aʿyânü’ş-Şîʿa, V, 248; Morrison, The Intellectual, s. 14-17).

Eserleri. 1. Ġarâʾibü’l-Ḳurʾân ve reġāʾibü’l-furḳān*. Bağdatlı İsmâil Paşa tarafından yanlışlıkla İbn Habîb en-Nîsâbûrî’ye nisbet edilen eserin müstakil olarak (I-III, Tahran 1280; nşr. İbrâhim Atve İvaz, I-XXX, Kahire 1381-1391/1962-1971 [10 mücelled]; nşr. İbrâhim Ali Sâlim, Kahire 1975; nşr. Zekeriyyâ Umeyrât, I-VI, Beyrut 1416/1996) ve Taberî’nin Câmiʿu’l-beyân’ının kenarında (I-X, Kahire 1321; Beyrut 1392/1972, 1406/1986) baskıları yapılmıştır. 2. Şerḥu Taḥrîri’l-Mecisṭî (Tefsîrü’t-Taḥrîr fî şerḥi’l-Mecisṭî, Taʿbîrü’t-Taḥrîr). Nasîrüddîn-i Tûsî’nin astronomiye dair eserinin şerhi olup telifine Horasan’da başlanmış, Azerbaycan’da tamamlanmış (704/1304) ve İlhanlı Hükümdarı Gāzân Han’ın başveziri Sa‘deddin Muhammed b. Ali es-Sâvecî’ye ithaf edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 798, 800; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2309; TSMK, III. Ahmed, nr. 3330). Kadızâde-i Rûmî’nin bu şerh üzerine hâşiyesi bulunmaktadır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1595; İhsanoğlu v.dğr., I, 7-8). 3. Keşf-i Ḥaḳāʾiḳ-i Zîc-i İlḫânî. Nasîrüddîn-i Tûsî’ye ait Zîc-i İlḫani adlı eserin Farsça şerhi olup 708 (1308-1309) yılında tamamlanmış ve Sa‘deddin es-Sâvecî’ye sunulmuştur (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3421; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1287). 4. Tavżîḥu’t-Teẕkire. Nasîrüddîn-i Tûsî’nin astronomiye genel bir bakış niteliğindeki eserinin şerhidir. Şerḥu Teẕkireti’n-Naṣîriyye adıyla da anılan kitap 711 (1311) yılında tamamlanarak Ali b. Mahmûd el-Yezdî’ye ithaf edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3397; Cârullah Efendi, nr. 1487). Eser üzerine Fasîhuddin en-Nizâmî’nin hâşiyesi bulunmaktadır (Voorhoeve, s. 351). 5. Şerḥu Sî Faṣl. Nasîrüddîn-i Tûsî’nin astrolojinin temel konularına dair eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2664). 6. er-Risâletü’ş-Şemsiyye fi’l-ḥisâb. Matematiğin temel prensipleri ve uygulamalarıyla ilgili bir risâle olup İlhanlı Veziri Reşîdüddin Fazlullah’ın oğlu Şemseddin Abdüllatif adına kaleme alınmıştır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2659, 2725; Râgıb Paşa Ktp., nr. 919). Eser üzerine Ebû İshak Abdullah el-Kirmânî’nin (TSMK, III. Ahmed, nr. 3153, IX./XV. yüzyıl) ve Bircendî’nin (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 879) şerhleri bulunmaktadır. 7. Ṣâfiye Şerḥu’ş-Şâfiye. İbnü’l-Hâcib’in sarf ilmine dair eserinin şerhidir (Tahran 1311). Şerḥu’n-Niẓâm adıyla da anılan kitap Ebü’n-Nasr Dîbâc İbnü’s-Sultan Saîd’e ithaf edilmiştir (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3065, 3066; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2564). 8. Şerḥu Miftâḥi’l-ʿulûm. Sekkâkî’ye ait eserin belâgata dair üçüncü bölümüne yazılmış bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1814).

Nîsâbûrî’nin Farsça bir Kur’an tercümesi olduğu ve yazma nüshasının Tahran’daki Meclis-i Şûrâ-yi İslâmî Kütüphanesi’nde bulunduğu kaydedilmektedir (M. Ali Ayâzî, s. 526). Ona nisbet edilen diğer eserler de şunlardır: el-Beṣâʾir fî muḫtaṣarı Tenḳīḥi’l-menâẓır, Risâle fî beyâni feraʾiżi’ṣ-ṣalât (Süleymaniye Ktp., Kasidecizâde Süleyman Sırrı Efendi, nr. 725, vr. 108-117), Şerḥu Müntehe’s-sûl ve’l-emel fî ʿilmeyi’l-uṣûl ve’l-cedel, Şerḥ-i Bîst Bâb der Usṭurlâb, Zîcü’l-ʿAlâʾî, Risâle fî maʿrifeti semti’l-ḳıble, Kitâb der ʿİlm-i ʿAded, Şerḥu’ş-Şemsiyye fi’l-manṭıḳ, er-Risâletü’l-cümeliyye, Evḳāfü’l-Ḳurʾân, Lübbü’t-teʾvîl. Son iki eserin Ġarâʾibü’l-Ḳurʾân ile birlikte basıldığı belirtilmektedir ki bunların tefsirin bölümleri olması muhtemeldir.

BİBLİYOGRAFYA
Nizâmeddin en-Nîsâbûrî, Ġarâʾibü’l-Ḳurʾân ve reġāʾibü’l-furḳān (nşr. İbrâhim Atve İvaz), Kahire 1381-91/1962-71, I, 9-54; XXX, 234-235; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 391-392; II, 1021, 1062, 1195-1196, 1594-1595, 1763-1764; Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, III, 102-104; Storey, Persian Literature, II/1, s. 59; Brockelmann, GAL Suppl., I, 930, 931; II, 273; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 274, 283; Ziriklî, el-Aʿlâm, II, 233; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 281-282, 291; M. Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, Kahire 1381/1961, I, 321-332; Suter, Die Mathematiker, s. 161; Sarton, Introduction, III/1, s. 698; P. Voorhoeve, Codices Manuscripti VII: Handlist of Arabic Manuscripts in the Library of the University of Leiden and other Collections in the Netherlands, The Hague 1980, s. 351; Aʿyânü’ş-Şîʿa, V, 248-249; M. Ali Ayâzî, el-Müfessirûn: Ḥayâtühüm ve menhecühüm, Tahran 1414, s. 524-530; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, I, 7-8; Ekmeleddin İhsanoğlu – B. A. Rosenfeld, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilisation and Their Works (7^th-19^th c.), Istanbul 2003, s. 238-239; R. G. Morrison, The Intellectual Development of Nizām al-Dīn al-Nīsābūrī (d. 1329 A.D.) (doktora tezi, 1996), Columbia University, tür.yer.; a.mlf., “The Portrayal of Nature in a Medieval Qur’an Commentary”, St.I, XCIV (2002), s. 115-137.