NİZÂMÎ-i GENCEVÎ

Doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmediği gibi hayatı hakkında gerek tezkirelerin verdiği bilgiler gerekse yapılan yeni araştırmalarda elde edilen sonuçlar yeterli değildir; son derece sınırlı da olsa hayatına dair en sağlıklı bilgiler kendi eserlerindeki bazı ifadelere dayanmaktadır. Genel kanaat 535-540 (1141-1145) yılları arasında dünyaya geldiği yönündedir. UNESCO, 1141 tarihini esas kabul ederek şairin doğumunun 850. yılına rastlayan 1991 yılını Nizâmî yılı ilân etmiştir. Türk bir baba ile Kürt bir annenin çocuğu olup bazı kaynaklarda doğum yerinin Kum ve Tefreş olduğu belirtilirse de babasının Gence’ye gelip yerleştiği ve Nizâmî’nin orada doğduğu kabul edilmektedir. Gence’de iyi bir eğitim gördüğü, dil ve edebiyat yanında astronomi, felsefe, coğrafya, tıp ve matematik okuduğu, mûsikiye ilgi duyduğu, Farsça ve Arapça’dan başka Pehlevîce, Süryânîce, İbrânîce, Ermenice ve Gürcüce gibi dilleri de öğrendiği anlaşılmaktadır.

Nizâmî, eğitim döneminden sonra resmî bir görev almayıp çevredeki devlet adamlarına gönderdiği şiirlerden elde ettiği para ile geçindi. Kendileri için şiir yazdığı devlet adamları arasında Irak Selçuklu Hükümdarı II. Tuğrul, Azerbaycan atabeglerinden Nusretüddin Cihan Pehlivan b. İldeniz, Kızılarslan, Nusretüddin Ebû Bekir b. Muhammed, Merâga hâkimi Alâeddin Körpearslan, Erzincan Mengücüklü hâkimi Melik Fahreddin Behram Şah ve Musul Atabegi İzzeddin Mes‘ûd b. Arslanşah bulunmaktadır. Bununla birlikte Nizâmî bir saray şairi olmayıp hükümdarlar, emîrler ve eşrafın yakın çevresinde bulunmak yerine mütevazi bir hayatı tercih etti, böylece hem halk ve yöneticiler hem de şairler tarafından saygı gördü.

Hâkānî-yi Şirvânî ve Evhadüddîn-i Enverî ile çağdaş olan Nizâmî’nin ölümüyle ilgili olarak kaynaklarda 570-614 (1174-1217) yılları arasında çeşitli tarihler verilmektedir; kendisine atfedilen bir mezar taşının ona aidiyeti şüphelidir. Eserlerinin yazılış tarihlerinden hareketle onun altmış yaşlarında iken 597-611 (1201-1214) yılları arasında öldüğünü söylemek mümkündür. Kabri eski Gence şehrinde olup burada son zamanlarda Azerbaycan mimarisine göre bir anıtmezar yaptırılmıştır.

Nizâmî, Firdevsî’nin destansı şiir türünü zirveye taşımakla kalmamış, manzum aşk hikâyelerinin en büyük üstadı unvanını kazanmış, Fars edebiyatında hamse türünün kuruculuğu pâyesini elde etmiştir. Fars edebiyatının dâhi şairi olarak tanınmasında onun konuları işleme tekniğindeki mahareti, anlatım gücü, yeni mânalar ve mazmunlar bulması, anlatımda estetiğe önem vermesi, güçlü tasvirleri, ruh tahlillerindeki derinlik, hayal gücündeki enginlik, üslûbundaki parlaklık ve kültür zenginliği rol oynamıştır. Olayları, kavramları ve duyguları ifade ederken edebî sanatlardan yararlanarak bunları zengin bir tablo içine yerleştirmesi sebebiyle her beyti kendi içinde bir bütünlük ve güzellik arzeder. Ancak ilk defa kendisinin ortaya koyduğu kavram ve terkipler eserlerinin anlaşılmasını güçleştirdiğinden birçok beyti şerhe muhtaçtır. Nizâmî dindar bir kişiliğe sahip olup Bâtınîliğe şiddetle karşı çıkmış, şiirlerinde Ehl-i sünnet inancını dile getirmiş, Hz. Peygamber ve dört halife için övgüler yazmıştır. Bazı kaynaklarda Nizâmî’nin tarikata intisap ettiği kaydedilmekte, ayrıca bir kısım şiirlerinde sûfiyâne bir hava görülmektedir; bununla birlikte onun mutasavvıf bir şair olmadığı söylenebilir. Firdevsî’den ve Senâî-yi Gaznevî’den etkilenmiş, kendisi de Fars ve Türk edebiyatlarında birçok şaire örnek olmuştur. Bunlar arasında Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Sa‘dî-i Şîrâzî, Hâfız-ı Şîrâzî, Fuzûlî, Molla Câmî ve Emîr Hüsrev-i Dihlevî gibi ekol sahibi şairler anılabilir.

Eserleri. Nizâmî’nin günümüze kadar gelen tek eseri Ḫamse’sidir. Penc Genc adıyla da bilinen ve yaklaşık 35.000 beyitten meydana gelen eserin tamamlanmasının otuz beş-kırk yıl sürdüğü kabul edilir. Fars edebiyatında türünün en parlak örneği olan Ḫamse bu sahada eser veren şairlere örnek teşkil etmiş, Emîr Hüsrev-i Dihlevî, Şemseddin Kâtibî-i Nîşâbûrî, Molla Abdurrahman-ı Câmî, Feyzî-i Hindî, Hâcû-yi Kirmânî gibi şairler esere nazîre yazmıştır. Çeşitli kütüphanelerde yüzlerce yazması bulunan eser İran’da, Hindistan’da ve Avrupa’da birçok defa basılmış, manzum ve mensur çevirileri yapılmıştır. Ḫamse’de yer alan mesneviler şunlardır: 1. Maḫzenü’l-esrâr. 570 (1174) veya 572 (1176) yılında Mengücüklüler’den Erzincan hâkimi Fahreddin Behram Şah adına kaleme alınmıştır. “Müfteilün müfteilün fâilün” vezniyle yazılan mesnevi yaklaşık 2400 beyitten ibarettir. Behram Şah’tan bu eser karşılığında önemli bir câize alan Nizâmî, Gazneli Senâî’nin Ḥadîḳatü’l-ḥaḳīḳa adlı tasavvufî mesnevisinden esinlenmiş, münâcât, na‘t ve Behram Şah’a övgüden sonra eserini “makale” adını verdiği yirmi bölüme ayırmıştır. İran ve Hindistan’da olduğu gibi Türk edebiyatında da ilgiyle karşılanan bu didaktik esere birçok nazîre yazılmış, ancak Ali Şîr Nevâî’nin Hayretü’l-ebrâr’ı dahil olmak üzere bunlarda Nizâmî’nin başarısına ulaşılamamıştır. 1869’da Caunpûr’da taş baskısı yapılan eserin Vahîd-i Destgirdî (Tahran 1313/1934), Rus müsteşriki Evgenii E. Berthels’in tashihiyle Abdülkerîm Ali b. Alîzâde (Bakü 1960) ve Hüseyin Pejmân Bahtiyârî (Tahran 1344 hş./1965) tarafından tenkitli neşirleri hazırlanmıştır. Maḫzenü’l-esrâr’ı nazîre, taklit ve tercüme yoluyla Türkçe’ye ilk aktaran şair, VIII. (XIV.) yüzyılda yaşayan ve “Türkî-gûy” diye anılan Haydar Hârizmî’dir. M. Nuri Gençosman da mesneviyi Türkçe’ye tercüme etmiştir (Ankara 1946). Eseri Gh. H. D. Darab İngilizce’ye (London 1945), K. A. Lipskerov ve S. V. Shervinsti Rusça’ya (Moskova 1959) ve Dj. Mortazavi Fransızca’ya (Paris 1987) çevirmiştir. Ayrıca esere birçok şerh yazılmıştır. 2. Ḫüsrev ü Şîrîn. Yazılış tarihi ve kimin için yazıldığı konusu tartışmalıdır. On yılda kaleme alınan mesnevi 576’da (1180-81) tamamlanmıştır. “Mefâîlün mefâîlün feûlün” vezniyle nazmedilen Ḫüsrev ü Şîrîn’in beyit sayısı nüshalarına göre 5700 ile 7700 arasında değişmektedir. Eserde Sâsânî Hükümdarı Hüsrev Pervîz ile Ermeni prensesi Şîrin’in aşk hikâyesi anlatılır. Güçlü aşk duygularının tahliliyle bir çeşit aşk romanı haline getirilen mesnevi daha sonra benzerlerinin yazılacağı bir edebî tür oluşturmuştur. Çeşitli taş baskıları yapılan Ḫüsrev u Şîrîn’in (Bombay 1249; Lahor 1288) ilmî neşirlerinin ilki Vahîd-i Destgirdî tarafından gerçekleştirilmiştir (Tahran 1317 hş./1938). Eseri Sabri Sevsevil Türkçe’ye (İstanbul 1955), Henri Massé Fransızca’ya (Paris 1970), M. H. Ocmahoba Rusça’ya (Bakü 1985), J. C. Bürgel Almanca’ya (Zürich 1980) ve A. Akoda Japonca’ya (Tokyo 1977) çevirmiştir. 3. Leylâ vü Mecnûn. “Mef‘ûlü mefâilün feûlün” vezniyle nazmedilmiş olup 5000 kadar beyit içermektedir. 584 (1188) yılında Şirvanşah Celâlüddevle Ahsitân’ın isteği üzerine dört aydan kısa bir sürede kaleme alınmıştır. Konusunu Arap kültüründen almakla birlikte kahramanları İranlı kimliğine büründüren Nizâmî üslûbu, kurgulaması ve ifadesiyle en başarılı eserini ortaya koymuş, birçok nazîre arasında Fuzûlî’nin aynı adla yazdığı eseri ona yaklaşabilmiştir. Tenkitli ilk neşrini Vahîd-i Destgirdî’nin gerçekleştirdiği eserin (Tahran 1317 hş./1938) daha sonra birçok neşri yapılmış, sonuncusu Berât-i Zencânî tarafından hazırlanmıştır (Tahran 1374 hş./1995). Leylâ vü Mecnûn’u Ali Nihad Tarlan (İstanbul 1943) ve M. Faruk Gürtunca (İstanbul 1966) mensur olarak Türkçe’ye, James Atkinson manzum olarak İngilizce’ye (London 1926), A. Globa mensur olarak Rusça’ya (Moscow 1935), Samed Vurgun da manzum olarak Azerbaycan Türkçesi’ne (Bakü 1947) çevirmiştir. 4. Heft Peyker (Behrâmnâme). “Fâilâtün mefâilün fa‘lün” vezniyle nazmedilmiş olup 593’te (1197) Merâga hâkimi Alâeddin Körpearslan’ın isteğiyle kaleme alınmış ve ona ithaf edilmiştir. Eserde Sâsânî Hükümdarı Behrâm-ı Gûr’un av eğlenceleri, evlilik hayatı ve yedi eşinin kendisine anlattığı hikâyeler konu edilir. Şairin hikâye anlatmadaki ustalığı ve geniş hayal gücü bu mesnevide âdeta doruğa ulaşır. Eserin ilmî neşri Hellmut Ritter ve Jan Rypka tarafından hazırlanmış (K. Haft Paykar, ein romantisches Epos des N. Genğe’i, İstanbul-Praha 1934), daha sonra da Vahîd-i Destgirdî (Tahran 1317 hş./1938) ve Hüseyin Pejmân Bahtiyârî (Tahran 1344/1965) tarafından yayımlanmıştır. Heft Peyker’i C.E. Wilson İngilizce’ye (London 1924), V. Dershavin Rusça’ya (Moscow 1959) ve Alessandro Bausani İtalyanca’ya (Milan 1982) tercüme etmiştir. 5. İskendernâme. 597’de (1201) yazılan “Şerefnâme” ile 607’den (1211) sonra kaleme alınan “İḳbâlnâme” başlıklı iki bölümden meydana gelir. “Feûlün feûlün feûlün feûl” vezniyle nazmedilmiş olan birinci bölüm yaklaşık 10.000 beyitten meydana gelir. Burada İskender’in soyu, karanlıklar ülkesine gitmesi, Rûm’a dönmesi ve fetihleri anlatılır. 3700 beyit civarında olan ikinci bölümde İskender daha çok bir filozof ve peygamber olarak takdim edilir. Derin felsefî meselelere girilen bu bölümde Nizâmî’nin bilgisi, engin kültürü ve yüksek anlatım gücü dikkat çeker. İskendernâme Berthels’in gözetiminde Bakü’de yayımlanmıştır (Şarafnâma, nşr. A. A. Alizâde, 1947; İkbâlnâma, F. Babaev, Bakü 1947). Fars ve Türk edebiyatlarında birçok şairin nazîre yazdığı eseri H. Wilberforce İngilizce’ye (London 1881), K. Lipskerov Rusça’ya (Bakü 1958) ve J. C. Bürgel Almanca’ya (Zürich 1991) çevirmiştir. Ḫamse ayrıca Külliyyât-ı Ḫamse-i Ḥakîm Niẓâmî Gencevî adıyla da yayımlanmıştır (Tahran 1366 hş.).

Nizâmî’nin kaside, gazel, terkibibend, terciibend, rubâî ve kıtalardan oluşan 20.000 beyitlik bir divanı olduğu kaynaklarda zikredilmişse de tam bir nüshası günümüze kadar gelmemiş, cönklerde ve tezkirelerde bulunan şiirleri Vahîd-i Destgirdî tarafından neşredilmiştir (Gencîne-i Gencevî, Tahran 1318 hş.).

BİBLİYOGRAFYA
Nizâmî-i Gencevî, Leylâ vü Mecnûn (nşr. Berât-ı Zencânî), Tahran 1369 hş./1990; W. Bacher, Nizāmi’s Leben und Werke und der zweite Teil des Nizāmischen Alexanderbuches, Leipzig 1871; H. Ethe, “Neupersische Litteratur”, Gr.Iph., II, 241-244, 247-250; Browne, LHP, II, 399-411; H. Ritter, Über die Bildersprache Nizâmis, Berlin 1927; Hayyâmpûr, Nizamî ve Şeyhî Husrev ü Şîrîn’lerini Mukayese (travay, 1939-40), İÜ Türkiyat Araştırma Merkezi Ktp., nr. 33; Rızâzâde-i Şafak, Târîḫ-i Edebiyyât-ı Îrân, Tahran 1321 hş.; Mehmed Emin Resulzâde, Azerbaycan Şairi Nizâmî, Ankara 1951, tür.yer.; Abdünnaîm M. Haseneyn, Niẓâmî el-Gencevî, şâʿirü’l-fażîle ʿaṣrühû ve bîʾetühû ve şiʿrüh, Kahire 1373/1954; Agâh Sırrı Levend, Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında Leylâ ve Mecnûn Hikâyesi, Ankara 1959, s. 86-96; Safâ, Edebiyyât, II, 798-810; Zehrâ-i Hânlerî [Kiyâ], Ferheng-i Edebiyyât-ı Fârsî, Tahran 1348 hş., tür.yer.; Münzevî, Fihrist, I-VI, tür.yer.; J. Rypka, Târîḫ-i Edebiyyât-ı Îrân (trc. Îsâ Şihâbî), Tahran 1354/1975, tür.yer.; A. Mübâriz v.dğr., Zindegî ve Endîşe-yi Niẓâmî (nşr. Hüseyin Muhammedzâde Sadîk), Tahran 1360 hş.; Kitâbşinâsî-i Îrân, Tahran 1366 hş., VII, 975-982; Ebü’l-Kāsım Râdfer, Kitâbşinâsî-i Niẓâmî-i Gencevî, Tahran 1371 hş.; Storey, Persian Literature, V/2, s. 438-495; Ma‘sûmî, “Niẓâmî-i Gencevî”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî (nşr. Hasan Enûşe), Tahran 1381 hş., V, 574-583; H. Krenn, “Bemerkungen zu Versen von Nizāmis Efos Husrev und Šīrīn”, WZKM, LIII (1956), s. 92-96; Faruk K. Timurtaş, “İran Edebiyatında Husrev ü Şîrin ve Ferhad ü Şîrin Yazan Şairler”, ŞM, IV (1961), s. 73-86; M. V. McDonald, “The Religious and Social Views Nizami of Ganjeh”, Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies, I, London 1963, s. 97-101; Gulâm Hüseyin Bigdelî, “Dâstân-ı Ḫüsrev ü Şîrîn-i Niẓâmî ve Edebiyyât-ı Türk”, Neşriyye-i Dânişgede-i Edebiyyât ve ʿUlûm-i İnsânî, sy. 89, Tebriz 1348 hş., s. 25-40; sy. 90-91 (1348 hş.), s. 121-145; A. Bausani, “Niẓāmī di Gangia e la ‘Pluralità dei Mondi’”, RSO, XLVI (1971), s. 197-215; Berât-ı Zencânî, “Ḥakîm Niẓâmî-i Gencevî ve Şeyḫ Ferîdüddîn-i ʿAṭṭâr”, Âyende, IX/2, Tahran 1362 hş./1983, s. 106-114; Abdüsselam Bilgen, “Nizami’nin Hamsesindeki Eğitici ve Öğretici Nitelikteki Öğütler”, DTCFD, XXXV/1 (1991), s. 15-34; Nazir Akalın, “Nizâmi-yi Gencevî’nin Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Eserleri”, Bilig, sy. 7, Ankara 1998, s. 67-91; Ahmed Ateş, “Leylâ ile Mecnun”, İA, VII, 51-53; a.mlf., “Nizâmî”, a.e., IX, 318-327; Mustafa Erkal, “Hüsrev ve Şîrin”, DİA, XIX, 53-55; Tahsin Yazıcı, “Leylâ ve Mecnûn”, a.e., XXVII, 160-161; Fr. de Blois, “Eskandarnāma of Neżāmī”, EIr., VIII, 612-614; a.mlf., “Haft Peykar”, a.e., XI, 522-524.