NÛDEHÎ

1166 (1753) yılında Süleymaniye şehrinin kuzeydoğusunda bulunan Nûde köyünde doğdu. Soyu Irak’ın meşhur ailelerinden Berzencîler’e dayanır. İlk eğitimini babası Şeyh Mustafa Nûdehî’den aldıktan sonra Baban Emirliği’nin merkezi Çuvalan (Kalaçolan) Kalesi’ndeki Gazâiyye Medresesi’nde Molla Muhammed el-Gazâî’nin yanında öğrenimini sürdürdü. 1178’de (1764) bölgenin emîri Süleyman Paşa’nın öldürülmesinin ardından şehri terkedip köyüne döndü ve babasının yanında tahsiline devam etti. Aynı yıl Süleymaniye’nin Hezar Mird köyüne giderek İbnü’l-Hâc diye tanınan Molla Muhammed b. Hasan’ın medresesine girdi. Buradaki tahsili sırasında âlim ve edip Molla Muhammed el-Beytûşî ile görüşme fırsatı buldu. Özellikle edebî melekesini geliştirme konusunda ondan faydalandı. 1182’de (1768) Hezar Mird’den ayrılıp tekrar Çuvalan Kalesi’ndeki Gazâiyye Medresesi’ne gitti ve Molla Muhammed el-Gazâî’den umumi icâzet aldı. 1185’te (1771) Hezar Mird’e döndü, bir süre öğrenimine orada devam etti. Ertesi yıl Molla Muhammed el-Beytûşî ile görüşerek kendisinden icâzet aldı. Ardından köyü Nûde’de ders vermeye başladı. Daha sonra Çuvalan Kalesi’nde müderrislik ve kütüphane yöneticiliği yaptı. 1200 (1786) yılında Süleymaniye şehrinin inşa edilmesinin ardından buradaki Büyük Cami Külliyesi’ne başmüderris oldu ve hayatının sonuna kadar bu görevde kaldı. Nûdehî Süleymaniye’de vefat etti.

Nûdehî’nin ataları vasıtasıyla Nurbahşiyye tarikatı ile Alevî tarikatından, babasının amcası Şeyh Ali ed-Dulepmevî vesilesiyle Kādiriyye tarikatından icâzet aldığı bilinmektedir. Onun irşad faaliyetleri sayesinde Kādiriyye, Kuzey Irak’ta ve Berzencî aşireti arasında daha geniş bir yayılma alanı bulmuştur. Nûdehî, aynı dönemde Süleymaniye ve çevresinde etkileri hızla yayılmaya başlayan Nakşibendî şeyhi Hâlid el-Bağdâdî için Taḥrîrü’l-ḫitâb fi’r-red ʿalâ Ḫâlidi’l-keẕẕâb adıyla bir risâle telif edip ona karşı ağır ithamlarda bulunmuşsa da sonraları özür dilemek amacıyla kendisine mektup yazmıştır. Bu risâleye cevap olarak Bağdat müftüsü Seyyid Ubeydullah el-Haydarî el-Mervânî tarafından bir risâle yazılmıştır. Uzlet ve inzivayı tercih eden Nûdehî pek çok eser telif etmiş ve talebe yetiştirmiştir. Talebeleri arasında Muhammed Feyzî ez-Zehâvî, Hüseyin el-Kādî, Mahmûd el-Kilderî, Mahmûd el-Gilâlî ve Molla Abdürrahim Mevlevî gibi âlimler bulunmaktadır.

Eserleri. Nûdehî’nin Arapça, Farsça ve Kürtçe eserlerinin çoğu manzumdur. Bunların bir kısmı önce Muhammed Hâl tarafından kendisi hakkında yazılan kitapta toplanmış, daha sonra Irak Vakıflar ve Diyanet Bakanlığı’nın oluşturduğu bir heyet tarafından bir proje kapsamında edebiyat, dil, dua ve zikirler, fıkıh, mantık-kelâm ve diğer konular olarak altı cilt halinde yayımlanmıştır (el-Aʿmâlü’l-kâmile li’ş-Şeyḫ Maʿrûf en-Nûdehî el-Berzencî el-Kürdî, Bağdat 1984-1988). Gramer: el-İġrâb fî naẓmi Ḳavâʿidi’l-iʿrâb (li’bn Hişâm en-Naḥvî); Tarṣîfü’l-mebânî fî naẓmi Taṣrîfi’z-Zencânî (el-Aʿmâlü’l-kâmile, el-Mecmûʿatü’n-naḥviyye ve’ṣ-ṣarfiyye, III, 21-105); et-Taʿrîf bi-ebvâbi’t-taṣrîf; el-Ḳuṭûfü’d-devânî fî ḥurûfi’l-meʿânî (a.g.e., el-Mecmûʿatü’l-uṣûliyye, V, 319-370); Kifâyetü’ṭ-ṭâlib naẓmu Kâfiyeti İbni’l-Ḥâcib (a.g.e., el-Mecmûʿatü’n-naḥviyye ve’ṣ-ṣarfiyye, II, 3-331); eş-Şâmil li’l-ʿAvâmil (a.g.e., el-Mecmûʿatü’n-naḥviyye ve’ṣ-ṣarfiyye, III, 113-279); el-Manẓûmetü’ẓ-ẓarfiyye (a.g.e., el-Mecmûʿatü’n-naḥviyye ve’ṣ-ṣarfiyye, III, 291-301); el-Aḥmediyye fî tercemeti’l-ʿArabiyye bi-lisâni’l-Kürdiyye (Bağdat 1936, 1949, 1953; Ahmedî [Kürtçe trc.], Erbil 1973; Kerkük, ts.). Edebiyat: Taḫmîsü Ḳaṣîdeti Enʿame ʿayşen (İbn Kayyim el-Cevziyye [?]) (el-Aʿmâlü’l-kâmile, I, 61-70); Taḫmîsü Bânet Süʿâd (Kâ‘b b. Züheyr) (a.g.e., I, 71-125); Taḫmîsü Ḳaṣîdeti’l-Bürde (Bûsîrî) (a.g.e., I, 129-210; Bağdat 1933); Taḫmîsü’l-Ḳaṣîdeti’l-Muḍariyye (Bûsîrî) (a.g.e., I, 211-233); Taḫmîsü Lâmiyyeti’l-ʿAcem (Tuğrâî) (a.g.e., I, 235-270); Taḫmîsü’l-Ḳaṣîdeti’l-Hemziyye (Bûsîrî); Taḫmîsü Ḳaṣîdeti “Yâ men yerâ” (Ebü’l-Alâ el-Maarrî) (a.g.e., I, 273-278); Yâ delîle’r-rekbi ilâ Necd (31 beyit); Ṣalâtü Ẕi’l-celâl; Ey Aṣl-ı Cümle-i Kâʾinât; Evs̱eḳu’l-ʿurâ fi’ṣ-ṣalâti ve’s-selâm ʿalâ ḫayri’l-verâ; Risâle manẓûme ile’s-Sulṭân Selîm el-ʿOs̱mânî; Şerḫu’d-Dürreti’l-ʿarûżiyye (1425/2004). Belâgat: ʿAmelü’ṣ-ṣıyâġa fî ʿilmi’l-belâġa (el-Aʿmâlü’l-kâmile, el-Mecmûʿatü’l-belâġıyye, IV, 3-170); Tenḳīḥu’l-ʿibârât fî tavżîḥi’l-istiʿârât (Bağdat 1936 [ʿİlmü’l-beyân adıyla], a.g.e., el-Mecmûʿatü’l-belâġiyye, IV, 190-262); Manẓûmetü fetḥi’r-raḥmân fi’l-meʿânî ve’l-beyân (a.g.e., el-Mecmûʿatü’l-belâġıyye, IV, 275-346); Gays̱ü’r-rebîʿ fî ʿilmi’l-bedîʿ (a.g.e., el-Mecmûʿatü’l-belâġıyye, IV, 351-432). Hadis: ʿİḳdü’d-dürer fî muṣṭalaḥâti ehli’l-es̱er (İbn Hacer el-Askalânî’nin hadis terimlerine dair Nuḫbetü’l-fiker adlı eserinin manzum hale getirilmiş şeklidir; el-Aʿmâlü’l-kâmile, el-Mecmûʿatü’l-uṣûliyye, V, 221-278); Tenvîrü’ż-żamîr fi’ṣ-ṣalavâti’l-müştemile ʿalâ esmâʾi’l-beşîri’n-neẕîr (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 369); Keşfü’l-esef fi’ṣ-ṣalât ve’s-selâm ʿalâ seyyidi ehli’ş-şeref; Tenvîrü’l-ʿuḳūl fî eḥâdîs̱i mevlidi’r-Resûl; Ezhârü’l-ḫamâʾil fi’ṣ-ṣalavâti’l-müştemile ʿale’ş-şemâʾil (Îżâḥu’l-meknûn, I, 66); Tenvîrü’l-beṣâʾir fi’t-taḥẕîr ʿani’l-kebâʾir; Keşfü’l-beʾsâʾ bi-eẕkâri’ṣ-ṣabâḥ ve’l-mesâʾ; Fetḥu’r-rezzâḳ fî eẕkâri refʿi’l-imlâḳ. Kelâm: el-Ferâʾid fi’l-ʿaḳāʾid (Nesefî akaidinin manzum halde ifadesidir, Musul 1314/1896, el-Aʿmâlü’l-kâmile, el-Mecmûʿatü’l-uṣûliyye, V, 55-195); ed-Dürretü’l-ferîde li-ṭâlibi’l-ʿaḳīde (a.g.e., el-Mecmûʿatü’l-uṣûliyye, V, 197-220); Fetḥu’l-Mecîd fî ʿilmi’t-tevḥîd. Fıkıh: Ḳaṭrü’l-ʿârıż fî ʿilmi’l-ferâʾiż (Bağdat 1939; el-Aʿmâlü’l-kâmile, el-Müteferriḳāt, VI, 159-280); Süllemü’l-vüṣûl ilâ maʿrifeti’l-uṣûl (a.g.e., el-Mecmûʿatü’l-uṣûliyye, V, 279-318). Diğer Eserleri: Manẓûmetü’l-ʿarûż (el-Aʿmâlü’l-kâmile, el-Müteferriḳāt, VI, 281-329; ed-Dürretü’l-ʿarûżiyye diye anılan eseri Nûrî b. Bâbâ Ali el-Karadâğî şerhetmiş [nşr. Alâ eş-Şeyh Nûrî, Erbil 1425/2004], Ömer b. Muhammed Emîn İbnü’l-Karadâğî de bir hâşiye yazmıştır); Îżâḥu’l-meḥacce ve iḳāmetü’l-ḥucce ʿale’ṭ-ṭâʿin fî nesebi sâdâti Berzence; Naẓmü’r-risâleti’l-ʿAḍudiyye fî (ʿilmi)’l-vażʿ (a.g.e., el-Müteferriḳāt, VI, 337-350); el-Burhânü’l-celî fî menâḳıbi’s-Seyyid ʿAlî; el-Cevherü’n-naḍîḍ fî ḳavâʿidi’t-tecvîd (a.g.e., el-Müteferriḳāt, VI, 89-157); Naẓmü âdâbi’l-baḥs̱.

BİBLİYOGRAFYA
Nûdehî, el-Aʿmâlü’l-kâmile (nşr. Mahmûd Ahmed Muhammed v.dğr.), Bağdad 1404/1984, I, 9-32; Îżâḥu’l-meknûn, I, 66; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 369; M. Emîn Zekî, Târîḫu’s-Süleymâniyye (trc. Cemîl Ahmed er-Rûzbiyânî), Bağdad 1951, s. 219-224; Muhammed Hâl, eş-Şeyḫ Maʿrûf en-Nûdehî el-Berzencî, Bağdad 1961; K. Avvâd, Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-ʿIrâḳıyyîn, Bağdad 1969, III, 319-320; Abdülkerîm el-Müderris, ʿUlemâʾünâ fî ḫıdmeti’l-ʿilm ve’d-dîn (nşr. M. Ali Karadâğî), Bağdad 1983, s. 573-587; Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VII, 105; Ömer Rızâ Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 727-728, 897; Bâbâ Merdûh Rûhânî, Târîḫ-i Meşâhîr-i Kürd (nşr. M. Mâcid Merdûh Rûhânî), Tahran 1382 hş., I, 359-362; M. Ali es-Suveyrekî, Muʿcemü aʿlâmi’l-Kürd, Süleymaniye 2006, s. 719-720; Abdülcebbar Kavak, “Şeyh Ma‘rûf el-Berzencî ve Kādiriyye Tarîkatının Süleymaniye ve Çevresinde Yaygınlaşmasındaki Rolü”, Tasavvuf, sy. 28, İstanbul 2011, s. 137-157.