Nûreddin Mahmud Zengî’nin Dımaşk’ta (Şam) yaptırdığı önemli eserlerden biri olup medrese, mescid ve bâninin türbesinden meydana gelmiştir. Nûriyye Medresesi (en-Nûriyyetü’l-kübrâ) adıyla da tanınan yapının taçkapısı üzerindeki altı satırlık kitâbede Şâban 567’de (Nisan 1172) tamamlandığı belirtilmiştir. Kitâbede bâninin Hanefî oluşuna işaret edilirken ikinci kapının üstündeki kitâbede Şâfiî mezhebiyle ilgili derslerin de okutulduğu kaydedilmiştir.
Bina, ortasında büyük bir havuz bulunan yaklaşık 16 × 20 m. ebadında merkezî bir avluya göre tanzim edilmiş üç eyvanlı bir plana sahip olup avlunun kıble yönünde enine dikdörtgen planlı mescid yer almaktadır. Ortada geniş, yanlarda daha dar üçlü açıklıkla kuzeydeki avluya bağlanan yapıda yarım daire şeklindeki mihrap nişi oldukça derin tutulmuş ve dıştan çıkıntı halinde belirtilmiştir. Mescidin batı tarafında ana ibadet mekânı ile irtibatlı dikdörtgen bir mekânla doğu tarafında birbiriyle ve ana ibadet mekânıyla irtibatı olan iki dörtgen mekân bulunmaktadır. Bunlardan doğudakinin iç kısmında olanın daha doğudaki başka bir mekânla irtibatlı olarak inşa edildiği anlaşılmaktadır.
Avlunun ortasındaki havuz yaklaşık 6,5 × 7,8 m. ebadında olup batı tarafında bulunan yaklaşık 4,5 × 3,9 m. ebadındaki beşik tonoz örtüye sahip eyvanda mukarnaslı bir niş içinde yer alan çeşmeden gelen bir kanaldan su almaktadır. Eyvanın sağında ve solunda dikdörtgen planlı ikişer oda vardır. Avlunun kuzeyinde yer alan ve oldukça geniş olan eyvana iki yandan birkaç basamakla çıkılmaktadır. Bu eyvanın yanlarında uzun dikdörtgen odalar mevcuttur.
Avlunun doğu tarafındaki eyvan da batıdaki gibi üzeri beşik tonoz örtülü olup yanlarında dikdörtgen planlı ikişer oda bulunmaktadır. Burası geniş bir kapıyla medresenin giriş holüne bağlanmaktadır. Medresenin doğusunda yer alan giriş kapısına açılan bu hol çapraz tonoz örtüye sahiptir, kıble tarafında ise Nûreddin Zengî Türbesi’ne açılan bir kapı vardır. Kuzey tarafında medresenin üst katına odaların bulunduğu kısma ulaşan merdivenin kapısı bulunmaktadır. Dışarıya açılan kapı âbidevî bir taçkapı olarak tanzim edilmiştir; geniş bir girinti yapan bölümün üstü köşelerde yer alan pandantiflerle ulaşılan ilginç ve gösterişli bir tonoz örtüsüne sahiptir.
Giriş holünün kıble yönünde bulunan Nûreddin Zengî Türbesi 6,6 × 6,6 m. ebadında olup üzeri mukarnaslı bir kubbe ile örtülmüştür. Oldukça yüksek tutulmuş olan beden duvarları medresenin kütlesini aşmaktadır. Kubbenin mukarnas dolgusu medrese üst hizasında yer alan üçlü pencerelerin seviyesinden başlayarak yükselmektedir. Üstteki birkaç sıra mukarnas dıştan belirgin bir biçim göstermekle etkili bir görünüm sağlanmaktadır. Türbenin içinde kıble tarafında iki devşirme sütunçenin yer aldığı göz alıcı bir mihrap mevcuttur. Tam ortasında 1,30 × 2,60 m. ebadında ve 45 cm. yüksekliğindeki taş lahit üzerinde kitâbe bulunmaktadır. Ayrıca türbenin dört duvarına geniş bir kuşak halinde yazılmış Âyetü’l-kürsî mevcuttur. Girişin kuzey tarafında yer alan diğer türbe, Memlük Hükümdarı I. Baybars devrinin Dımaşk nâibi Cemâleddin Akkuş en-Necîbî es-Sâlihî’nin türbesidir. Yapı bir Memlük devri eseri olan Necibiye Medresesi’nin parçasıdır.
BİBLİYOGRAFYA
Safedî, el-Vâfî, IX, 323-324.
K. Wulzinger – C. Watzinger, Damaskus: Die Islamische Stadt, Berlin 1924, tür.yer.
R. Dussaud, La Syrie antique et médiévale illustrée, Paris 1931.
J. Sauvaget, Les monuments historiques de Damas, Beyrouth 1932.
Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul 1972, s. 108-109.
D. Sack, Damaskus, Mainz 1983.
M. Chamberlain, Knowledge and Social Practice in Medieval Damascus: 1190-1350, Cambridge 1994.
E. Herzfeld, “Damascus: Studies in Architecture-I”, AI, sy. 9 (1942), s. 1-53.
N. Elisséeff, “Les monuments de Nūr ad-Dīn: Inventaire, notes archéologiques et bibliographiques”, BEO, XIII (1951), s. 24-26.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 263 numaralı sayfada yer almıştır.