Tam adı Nüzhetü’l-ḫavâṭır ve behcetü’l-mesâmiʿ ve’n-nevâẓır’dır Müellifin en önemli eseri olup I-XIV. (VII-XX.) yüzyıllar arasında Hindistan’da yaşamış 4500 kadar âlim, mutasavvıf, edip, siyaset ve devlet adamının biyografisini ihtiva etmektedir. Abdülhay el-Hasenî, muhtemelen hocası Muhammed Naîm el-Ensârî el-Leknevî’nin ulemânın hayatına dair dağınık vaziyetteki notlarını gördükten sonra bu eseri yazmaya karar vermiştir (el-İʿlâm, Ebü’l-Hasan Ali el-Hasenî en-Nedvî’nin girişi, I, 20). Sekiz ciltlik eserin ilk cildinde İslâmiyet’in başlangıcından VII. (XIII.) yüzyıla kadar gelen ünlülerin, ondan sonraki her bir ciltte ise müteakip asırlarda yaşayan âlimlerin biyografilerine yer verilmiştir. Müellif eserini Arapça, Farsça ve Urduca 300’den fazla kaynaktan yararlanarak ve bu kaynaklardaki yanlışları düzelterek hazırladığını belirtmektedir.
Eserin II. cildi, İbn Hacer’in ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s̱-s̱âmine adlı eserine zeyil olarak diğer ciltlerden önce yayımlanmış (Haydarâbâd 1350/1931), daha sonra ihtisas alanlarına göre çeşitli âlimlerin hayatını ele alan I. cilt neşredilmiştir (aş.bk.). Bu cilde müellifin oğlu Abdülalî el-Hasenî en-Nedvî bir mukaddime yazmıştır. Ebü’l-Kelâm Âzâd’ın maarif nâzırı olmasının ardından onun girişimleriyle eserin son cildi dışında geri kalanları 1947-1959 yılları arasında basılmıştır. Müellifin vefatı üzerine eserin son cildinde yazılamayan biyografileri diğer oğlu Ebü’l-Hasan en-Nedvî tamamlamıştır (Haydarâbâd 1390/1970; Karaçi 1396/1976).
Nüzhetü’l-ḫavâṭır bir biyografi kitabı olmanın ötesinde Hint alt kıtasına dair ilmî, tarihî, siyasî ve dinî pek çok konuda önemli bilgiler ihtiva etmekte, VIII. cildi son devir Hint ulemâsına dair yegâne eser olma özelliğini korumaktadır. Ancak kitap bazı yönlerden eleştirilmiştir. İlk yedi asrın tek cilde sıkıştırılması yüzünden bu ciltteki biyografilerin yetersiz kalması, Hint alt kıtasına giden bütün sahâbî ve tâbiîlere yer verilmemesi (Kudretullah el-Hüseynî, s. 243-244), bazı biyografilerin bir iki cümleyle geçiştirilmesi, biyografilerin hangi tercihlere göre seçildiğinin belirtilmemesi, müellifin kendi bölgesinin dışındaki âlimler hakkında verdiği bilgilerin yeterli olmaması, bu bölgelerdeki bazı önemli âlimlerden hiç söz edilmemesi bu eleştiriler arasında sayılabilir. Kişilerin bazan meşhur oldukları isimleriyle, bazan da fazla bilinmeyen adlarıyla kaydedilmesi, yer yer Urdu imlâsının kullanılması eserden faydalanmayı güçleştirmektedir.
Nüzhetü’l-ḫavâṭır Haydarâbâd’da Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye tarafından yayımlanmıştır: I, 1366/1947; 1380/1961; II, 1350/1931; III, 1371/1951; IV, 1373/1954; V, 1375/1955; VI, 1376/1957; VII, 1377/1958; VIII, 1390/1970, 1980. Eserin ikinci baskısı aynı adla (Haydarâbâd 1393/1973), daha sonra el-İʿlâm bi-men fî târîḫi’l-Hind mine’l-aʿlâm ismiyle gerçekleştirilmiştir (I-IV, Beyrut 1420/1999).
BİBLİYOGRAFYA
Abdülhay el-Hasenî, el-İʿlâm bi-men fî târîḫi’l-Hind mine’l-aʿlâm: Nüzhetü’l-ḫavâṭır, Beyrut 1420/1999, I, 29-30; ayrıca bk. Abdülalî el-Hasenî’nin girişi, I, 7-17, 25-26; ayrıca bk. Ebü’l-Hasan Ali el-Hasenî en-Nedvî’nin girişi, I, 18-22; Brockelmann, GAL Suppl., II, 74, 863; Sezgin, GAS, II, 863; Kudretullah el-Hüseynî, el-ʿAllâme es-Seyyid ʿAbdülḥay el-Ḥasenî: ʿAṣruhû ḥayâtühû müʾellefâtühû, Cidde 1403/1983, s. 242-250; Yûnus eş-Şeyh İbrâhim es-Sâmerrâî, ʿUlemâʾü’l-ʿArab fî şibhi’l-ḳārreti’l-Hindiyye, Bağdad 1986, s. 784-786; Muhyiddin el-Elvâî, “el-Müʾellefâtü’l-ʿArabiyye li-ʿulemâʾi’l-Hind el-müslimîn”, ME, XXXVIII/6 (1966), s. 597-604; A. S. Bazmee Ansari, “Nuzhat al-Khawātir”, IS, XVI/2 (1977), s. 147-150; a.mlf., “Nuzhat al-Khawātir”, HI, VII/2 (1984), s. 111-115.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 308 numaralı sayfada yer almıştır.