Oğuzhan Çelik. İran’da Türk etnik yapısı ve İran’da Türk milliyetçiliği hareketleri. Yüksek lisans tezi (2018)

Oğuzhan Çelik. İran’da Türk etnik yapısı ve İran’da Türk milliyetçiliği hareketleri. Yüksek lisans tezi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018, VIII+133 s.

Özet

İran, jeopolitik konumu itibariyle Orta Asya ile Orta Doğu ve Avrupa arasında köprü görevi görmektedir. Bu bakımdan Orta Asya’dan Anadolu’ya geçen Türkler, İran coğrafyasını kullanmış ve bir kısmı Anadolu’ya geçmeyip İran’ı yurt tutmuştur. İran çok etnikli bir yapıya sahip devlettir. İran’da varlığını sürdürmekte olan etnik topluluklar Türkler ve Farslar başta olmak üzere Araplar, Kürtler, Beluçlar, Gilani ve Mazenderaniler’dir. İran coğrafyasını yaklaşık bin yıl boyunca yöneten topluluk olan Türkler, 1925 yılından itibaren etnik azınlık konumuna düşmüştür. Bu tarihten itibaren Türklerin anadilleri yasaklanmış, ekonomik baskılara maruz bırakılmış, kültürel ve etnik asimilasyon kendini göstermiştir. İran devletinin 1925-1979 arasında uyguladığı tüm etniklerin tek bir millet olarak ‘İranlılık’ çatısı ve 1979 İslam Devrimi ile birlikte ‘İslamin Şii yorumu’ ve ‘Farslılık’ altında birleştirme fikri ve baskısı İran’da varlığını sürdüren Türkler de dahil olmak üzere bütün etnik toplulukları rahatsız etmiştir. İran’da varlığını sürdüren Türkler bu baskılardan ve asimilasyon politikalarından yılmamıştır. Bu bağlamda 1905-1911 Meşrutiyet hareketiyle başlayan aydınlanma ve baskıya karşı başkaldırı olan Türk milliyetçiliği hareketleri doğmuştur. Türk milliyetçiliği hareketi zaman zaman devletleşme sonucuna varmış olsa da küresel güçlerin de yardımıyla İran devleti tarafından bastırılmıştır. Halen İran’da varlığın sürdüren Güney Azerbaycanlı Türkler kendi öz benliklerini korumak ve Türk olarak varlıklarını sürdürebilmek için uluslararası hukuka uygun olarak sivil toplum kuruluşları nezdinde faaliyetlerini sürdürmektedir. Çalışmada, ulus-etnisite milliyetçilik ideolojileri ele alınmış, İran’da varlığını sürdüren Türklerin bu ideolojiler temelinde nasıl davrandığı incelenmiştir. Ayrıca İran’ın tarihi ve sosyal yapısı ele alınmış ve İran’da varlığının sürdüren Türklerin İran coğrafyasına dağılımı ve nüfusları ele alınmıştır. Son olarak Güney Azerbaycan’da yaşayan Türklerin milliyetçilik hareketleri tarihsel motivasyonları ele alınmış ve 1979 İslam devriminde ve sonrasındaki milliyetçilik hareketleri sebep sonuç ilişkisi içerisinde değerlendirilmiştir.

Abstract

Iran is in a bridge position between Middle Asia and Middle East and Europe because of its geopolitical location. Therefore, Turkish people that have traveled from Middle Asia to Anatolia used the geography of Iran and some of them accepted Iran as a country instead of passing to Anatolia. There are lots of ethnicities in Iran. The ethnic communities that have still continued to exist in Iran are the Turks and Persians, as well as the Arabs, Kurds, the Baluchis, the Gilani and the Mazendans. The Turks that have managed Iran nearly for 1000 years have become ethnic minority since 1925. Since then, the mother tongue of the Turks has been banned, the Turks have been exposed to economic pressure and cultural and ethnic assimilation has been appeared. The whole ethnic communities including the Turks that persisted in Iran in the idea and print of all the ethnicities that the Iranian state imposed between 1925 and 1979 as a single nation under the title of ‘Iranism’ and the Islamic Revolution of 1979 and ‘Islam’s Shia interpretation’ disturbed. The Turks that survived their existence in Iran turned to their own self in order to get rid of these pressures and assimilation policies. Thus, Turkish nationalist movements rebelled against the enlightenment and oppression that started with the movement of 1905-1911 Constitutional Monarchy. The Turkish nationalism movement has occasionally been the result of nationalization, but it has been suppressed by the Iranian state with the help of global forces. The South Azerbaijani Turks that are still present in Iran continue their activities in accordance with international law in order to protect their own selves and to be able to sustain their existence as Turks. In the study, the ideologies of nation-ethnicity-nationalism have been examined and how the Turks, who persisted in Iran, have been acted on the basis of these ideologies. In addition, the historical and social structure of Iran has been discussed and the distribution of Turks in Persia and Iranian geography have been discussed. Finally, the historical motivations of the nationalist movements of the Turks living in South Azerbaijan have been discussed, and the nationalist movements in and after the 1979 Islamic revolution have been evaluated in the causal relation

İçindekiler

Kısaltmalar Listesi … iv
Özet … v
Summary … vi
Önsöz … vii
Giriş … 1

Birinci Bölüm: İran’ın Jeopolitik Konumu ver İran’da Türklerin Etnik Varlığı

1.1. İran’ın Jeopolitik Konumu ve Önemi … 16
1.1.1. İran’ın Demografik ve Etnik Yapısı … 17
1.1.2. İran’ın Tarihi ve Siyasi Yapısı … 19
1.2. İran’da Türklerin Demografik Yapısı … 23
1.3. İran’da Türklerin Etnik Varlığı … 25
1.3.1. Azerbaycan Türkleri … 27
1.3.2. Kaşkaylar … 28
1.3.3. Afşarlar … 29
1.3.4. Şahsevenler … 29
1.3.5. Kaçarlar … 30
1.3.6. Karapapaklar … 30
1.3.7. Türkmenler … 31
1.3.8. Diğer Türk Toplulukları … 31
1.4. İran’da Türklerin Coğrafi Dağılımı … 31
1.4.1. Kuzey Batı Türkleri … 32
1.4.2. Kuzey Doğu Türkleri … 32
1.4.3. Güney ve Merkez Türkleri … 33

İkinci Bölüm: İran’da Türk Milliyetçiliği Hareketleri

2.1. Tarihsel Süreç İçerisinde İran’da Türk Milliyetçilik Hareketleri … 35
2.1.1. 1905 – 1911 İran İhtilali ve Güney Azerbaycan … 37
2.1.2. Şeyh Muhammed Hiyabani Ayaklanması ve Azadistan Devleti … 47
2.1.3. İkinci Dünya Savaşı’nda İran ve Güney Azerbaycan … 55
2.1.4. Seyid Cafer Pişeveri ve Güney Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Kuruluşu … 58
2.2. 1979 Devrimi’nde ve Sonrasında Türk Milliyetçiliği Hareketleri
2.2.1. İran İslam Devrimi ve Güney Azerbaycan … 63
2.2.2. İran İslam Devrimi … 65
2.2.3. Halk Müslüman Harekâtı ve Ayetullah Şeriatmedari … 69
2.2.4. Babek Kalesi ve Milliyetçilik Hareketi … 74
2.2.5. Karikatür Krizi Mayıs 2006 İsyanı … 77
2.2.6. Traxtor Futbol Takımı … 82

Üçüncü Bölüm: İran Türklerinin Siyasi ve Toplumsal Sivil Toplum Kuruluşları

3.1. Güney Azerbaycan Milli Oyanış Harekâtı … 86
3.2. Bütöv Azerbaycan Birliği … 90
3.3. Dünya Azerbaycanlılarını Haklarını Müdafie Komitesi … 90
3.4. Dünya Azerbaycanlılar Kongresi … 91
3.5. Vahit Müstakil Azerbaycan Cephesi … 91
3.6. Azerbaycan Milli Cephesi … 92
3.7. Azerbaycanlılar Federasyonu İsveç … 92
3.8. Güney Azerbaycan İstiklal Partisi … 92
3.9. Güney Azerbaycan Milli Direniş Teşkilatı … 94
3.10. Azerbaycan Siyasi Mahpuslarını Müdafie Komitesi … 95
3.11. Azerbaycan Federal-Demokrat Harekâtı … 95
3.12. Azerbaycanlı Bilimyurtlular Toplumu … 96
3.13. Güney Azerbaycan Kurtuluş Partisi … 97
3.14. Azerbaycan Milli Azaldık Teşkilatı … 98
3.15. İran’da Azerbaycanlı Siyasi Tutukluları Savunma Birliği … 98
3.16. Azerbaycan Medeniyet ve Kültür Ocağı … 99
3.17. Batı Azerbaycan Milli Müdafie Komitesi … 99

Sonuç … 102
Kaynakça … 106
EK 1 – İran Siyasi Haritası … 118
EK 2 – İran İnanç Dağılım Tablosu … 119
EK 3 – İran Etnik Dağılım Tablosu … 120
EK 4 – İran Eyalet Haritası … 121
EK 5 – İran Eyaletlerine Göre Türklerin Nüfus Dağılımı … 122
EK 6 – Karikatür … 123
EK 5 – İran Eyaletlerine Göre Türklerin Nüfus Dağılımı … 124
EK 8 – Hürmüz Boğazı … 125
EK 9 – İran Petrol ve Doğalgaz Yatakları … 126
EK 10 – İran Petrol Rezervi … 127
EK 11 – 13.01.1986 Tarihli Milliyet Gazetesi … 128
EK 12 – 04.04.1986 Tarihli Milliyet Gazetesi … 129
EK 13 – Güney Azerbaycan İran Değildir … 130
EK 14 – Ne Mutlu Türküm Diyene … 131
EK 15 – Traxtor Tribünleri … 132
Özgeçmiş … 133