OKİÇ, Muhammed Tayyib

1 Aralık 1902’de Bosna’nın Tuzla sancağı Graçanitsa kasabasında doğdu. Babası, İstanbul medreselerinde tahsil görmüş Bosna-Hersek reîsülulemâ muavini Yayçalı (Yaytse) Mehmed Tevfik Efendi, annesi Hasibe Hanım’dır. Okiç sekiz yaşına kadar Graçanitsa’da kaldı. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Bosna-Hersek’i işgaliyle başlayan on yıllık direnişin sonunda müslümanlar din ve vakıf işlerinde muhtariyet elde edince Kaptan Medresesi müderrisi ve müdürü olan babası Meşîhat-i İslâmiyye üyeliği ve reîsülulemâ muavinliği göreviyle Saraybosna’ya tayin edildi. Muhammed Tayyib Saraybosna’da başladığı ilk eğitiminden sonra modern bir ilâhiyat fakültesi olan Okruzna Medresa’dan (1920) ve İslâm Hukuku ve İlâhiyat Mektebi’nden (1925) mezun oldu. Zagreb Üniversitesi’nde Latin dili ve edebiyatı imtihanlarını vererek oradan da diploma aldı (1926). Ardından aynı üniversitenin Hukuk Fakültesi’nde başladığı öğrenimini Belgrad Hukuk Fakültesi’nde tamamladı (1930). Kısa bir süre Saraybosna Erkek Lisesi’nde, iki yıl da Şer‘î Lise’de öğretmenlik yaptı. 1927’den itibaren dört yıl süreyle Paris’te öğrenimini sürdürerek Sorbonne Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nden lisans (1929), Şark Dilleri Okulu’ndan Arap, Türk (1928) ve Fars dili ve edebiyatı (1930) diplomaları aldı; Paris Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde “Hasan Kâfi de Bosnie, sa vie et ses oeuvres, avec la traduction de son ouvrage Nizâmu’l-Ulemâ” adlı doktora tezini tamamladı (1931). Ancak talebelerinden Mehmet S. Hatiboğlu’nun bildirdiğine göre bu sırada babasının âniden rahatsızlanması üzerine Saraybosna’ya dönmek zorunda kaldı ve tezini yayımlayamadığı için doktor unvanını kullanamadı. Paris’te tezinin bulunduğu bina II. Dünya Savaşı yıllarında zarar gördüğü için tezine bir daha ulaşılamadı. Okiç, bir süre Tunus Zeytûne Üniversitesi’nde Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde ihtisas yaptı. Belgrad Üniversitesi’nde kazandığı öğretim üyeliği yeterlilik imtihanının ardından kendisine şarkiyat, Yugoslav tarihi, Sırp-Hırvat dili ve edebiyatı tarihi alanlarında profesörlük unvanı verildi (1939) ve bu üniversitede hocalık yaptı. Okiç’in Saraybosna’daki hocaları arasında Seyfullah Efendi (Proho), Abdullah Aynî Buşatliç, Muhammed Emin Dizdar; Paris’teki hocaları arasında Maurice Gaudefroy-Demombynes, William Marçais, Louis Massignon, Vladimir Minorsky, Mirza Muhammed Han Kazvînî, Henri Massé; Tunus’taki hocaları arasında da Muhammed Tâhir İbn Âşûr, Muâviye et-Temîmî, Muhammed el-Arabî el-Kebâdî ve Mustafa Zemerlî’nin adları zikredilebilir. Okiç Alman Türkologu Gotthard Jaeschke ile yakın dostluk kurmuş, ölümüne kadar kendisiyle yazışmaları devam etmiştir. Asistanlarından Talat Koçyiğit, İsmail Cerrahoğlu, Mehmet S. Hatiboğlu ve Süleyman Ateş ile Abdülkadir Şener ve M. Esad Coşan kendisinden en çok faydalanan talebelerinden bazılarıdır.

Hukuk ve edebiyat alanındaki ihtisası dışında hadis, tefsir ve İslâm tarihi dersleri veren Okiç, Boşnakça ve diğer Slav dilleri yanında Latince, Lehçe ve Çekçe, Arapça, Türkçe, Fransızca, Almanca ve okuyup anlayacak düzeyde İngilizce, İtalyanca ve Farsça bilirdi. 1934-1941 yılları arasında Üsküp’teki Kral I. Aleksandr Büyük Medresesi’nde hadis ve tefsir okuttu. II. Dünya Savaşı esnasında (1941) Üsküp’ten Saraybosna’ya gitti. Bir buçuk yıla yakın bir süre Türkiye’nin Belgrad elçiliğinde sekreterlik ve mütercimlik yaptı. Türkiye’nin Hitler Almanyası’na savaş ilân etmesi üzerine (1945) diğer elçilik çalışanlarıyla birlikte sekiz ay süreyle Almanya’da esir olarak kaldı. 10 Nisan 1945 tarihinde Almanya’dan Türkiye’ye geçti. Beş yıl boyunca İstanbul Başbakanlık Arşivi’nde araştırmalar yaptı ve bazı özel kurumlarda çalıştı. 6 Mart 1950 tarihinde Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde sözleşmeli profesör olarak göreve başladı ve Ankara Üniversitesi Senatosu kendisine hadiste profesörlük unvanı verdi. Fakültede Temel İslâm Bilimleri başkanlığına getirilen Okiç hadis ve tefsir bölümlerini kurdu. 1968-1969 ders yılı sonuna kadar bu görevlerine devam etti. 1964-1965 ders yılından itibaren 1971’e kadar on beş günde bir gidip gelmek suretiyle Konya Yüksek İslâm Enstitüsü’nde, 1973-1977 yıllarında Erzurum Yüksek İslâm Enstitüsü’nde hocalık yaptı.

M. Tayyib Okiç, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’ndeki görevi sözleşmeye aykırı şekilde feshedilince 1971-1973 yılları arasında sıkıntılı bir dönem geçirdi. Bu sırada dostları ve sevenlerinin desteğiyle çalışmalarını sürdürebildi. Tito rejimi tarafından Yugoslavya’ya girişi yasaklandığı için Türkiye’ye geldikten sonra bir daha memleketine dönemedi. Bazı sebepler yüzünden Türk vatandaşlığına da geçmeyen Okiç, Türkiye’de otuz yılı aşkın bir süre “vatansız” statüsünde yaşadı.

Hiç evlenmeyen M. Tayyib Okiç 9 Mart 1977’de Erzurum’da vefat etti. Yugoslavya sefâretinden güçlükle izin alınarak isteği doğrultusunda Saraybosna’ya defnedildi. Vasiyeti üzerine kitapları Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi’ne satılarak borçları ödendi; yayımlanmamış bazı çalışmaları ve özel evrakı Mehmet S. Hatiboğlu’na verildi. Okiç pek çok uluslararası bilimsel kuruluşun üyesiydi. Saraybosna’daki Sırp-Hırvat Dili ve Edebiyatı Cemiyeti, Viyana’daki Islamischer Kulturbund, Paris’te bulunan müsteşrikler cemiyeti Société Asiatique, Londra’daki Royal Asiatic Society üye olduğu kuruluşlar arasındaydı. Uluslararası kongrelerde sunduğu tebliğler onun ilim dünyasında tanınmasını sağlamıştır.

Eserleri. On dokuz yaşında Saraybosna’da bir gazetede ilk şiirlerini yayımlayan Okiç bazı Arapça şiirleri Boşnakça’ya tercüme etmiş ve hikâyeler yazmış, bu tür yazılarında zaman zaman “Şuvey‘ir” ve “İbn Tevfîk” takma adlarını kullanmıştır (Okiç’in bu dönemdeki çeviri şiirleri için bk. Enciklopedija Jugoslavije, I, 151). 1. Islamska Tradicija (Saraybosna 1936, 1982). Hadis ilmiyle ilgili bir çalışmadır. 2. Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler (İstanbul 1959). 3. Kur’ân-ı Kerîm’in Üslûb ve Kırâatı (Ankara 1963). 4. İslâmiyet’te Kadın Öğretimi (Ankara 1981). 5. Tefsir ve Hadis Usûlünün Bazı Meseleleri (İstanbul 1995). Okiç’in Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde okuttuğu hadis ve tefsir dersi notları “Hadis Ders Notları” (Ankara 1965) ve “Yüksek İslâm Enstitüsü Tefsir Notları” (Konya 1966) adıyla teksir edilmiş, Hayati Yılmaz bu notları birleştirerek yukarıdaki isimle yayımlamıştır. Tayyib Okiç’in doktora tezinin birinci kısmı Bosnalı Hasan Kâfî’nin biyografisinden, ikinci kısmı Nizâmü’l-ʿulemâʾ adlı eserinin notlarla Fransızca’ya çevirisinden ibarettir. Daha sonra Okiç eserin Arapça tenkitli neşrini hazırlayıp Kahire’deki Mektebetü Hancî’ye göndermiş, ancak kitap basılmadığı gibi kaybolduğu gerekçesiyle geri verilmemiştir. Tayyib Okiç, Türkiye’ye gitmeden önce Boşnakça olarak Legenda o Prvom Turskom Kralju (Saraybosna 1935), Jedan nas Zaboravljeni Istoriçar XVIII. veka (Saraybosna 1938) gibi eserler de yayımlamıştır (Boşnakça diğer çalışmaları için bk. İsmail Baliç, VII/1-2 [1978], s. 330-336). Makaleleri: “Orijentalistika u Jugoslaviji” (Pregled, Saraybosna, Temmuz-Ağustos 1934, s. 407-415 ve bir özeti Spriski Književni Glasnik, XLIII/5 [Belgrad 1934], s. 389-391, makalede Yugoslavya’daki şarkiyat çalışmalarının kısa tarihçesi ele alınmaktadır); “Sarı Saltuk’a Ait Bir Fetva” (AÜİFD, I/1 [1952], s. 48-58); Yusuf Ziya Yörükân’ın bu makaleyi eleştirmesi üzerine (AÜİFD, I/1, s. 48-58) yazdığı “Bir Tenkidin Tenkidi” (AÜİFD, II/2-3 [1953], s. 219-290); “İslâmiyet’te İlk Nüfus Sayımı” (AÜİFD, VII/1 [1969], s. 11-20); “Ahidlerin Yerine Getirilmesi” (T.C. Diyanet İşleri Reisliği 1960 Yıllığı, Ankara 1960, s. 15-23); “Şemsu’l-E’imme es-Sarahsî’nin Şarhu’s-Siyari’l-kabîr’inin Türkçe Tercümesi ve Mütercim Mehmed Münib Ayintabi’nin Diğer Eserleri” (900. Ölüm Yıldönümü Münasebetiyle Büyük İslâm Hukukcusu Şemsu’l-E’imme es-Serahsi Armağanı, Ankara 1965, s. 27-42); “Hadiste Tercüman” (AÜİFD, XIV/1 [1966], s. 27-52); “Hz. Peygamber Döneminde Kur’ân-ı Kerîm Öğretimi” (Hakses Dergisi, III [Ankara 1967], s. 8-9); “Gazi Husrev Beğ ve Onun Saraybosna’daki Camiine Bir Minare Daha İlâve Edilmesine Dair Bir Vesika” (Necati Lugal Armağanı, Ankara 1968, s. 463-499); “Kur’ân-ı Kerîm’i Taklid Teşebbüsleri” (Diyanet Dergisi, X/104-105 [Şubat-Mart 1971], s. 7-13); “Çeşitli Dillerde Mevlidler ve Süleyman Çelebi Mevlidinin Tercemeleri” (Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, sy. 1 [1975], s. 17-78). Tebliğleri: “Quelques documents inédits concernant les hamzavites” (Proceedings of the Twenty Second Congress of Orientalists Held in İstanbul, 15-22 Eylül 1921, Leiden 1957, II, 279-286); “Les Kristians (Bogomiles) de Bosnie (Cahier d’Etudes Cathares, Arques 1964, XIV e année IIe série, nr. 26, s. 3-6); “Les Kristians (Bogomiles Parfaits) de Bosnie d’après des documents turcs inédits” (Südost-Forchungen, München 1960); Türk Tarih Kongresi’nde 1956 yılında sunduğu “Osmanlı Devrinde Balkanlardaki İhtidalarla İlgili Bazı Vesikalar” başlıklı tebliği. Ayrıca İslâm Ansiklopedisi’nde ve Türk Ansiklopedisi’nde maddeleri ve çeşitli dergilerde yazıları yayımlanmıştır. Okiç’in bunlardan başka tamamlayamadığı çalışmaları da bulunmaktadır. Osmanlı idaresi döneminde Yugoslavya’da yaşamış şahısların biyografisine, çeşitli binalara, Yugoslavya’daki Türkçe, Farsça, Arapça kitaplara dair çalışmalar yapmış, yine bu bölgede neşredilmiş Türkçe kitap, gazete ve dergilerle Türkçe’den yapılmış çevirilerin bibliyografyasını toplamıştır. Öte yandan Türkiye’de gömülü Bosnalı müslümanlar ve mezar kitâbeleri, Bosna müslümanları tarafından inşa ettirilen âbideler, İstanbul kütüphanelerindeki Bosnalı müelliflere ait yazma eserler, Türkiye arşivlerinde Bosna-Hersek ile ilgili arşiv malzemeleri ve mahiyeti gibi konuları da araştırmıştır.

BİBLİYOGRAFYA
Prof. Muhammed Tayyib Okiç’in Hayatı ve Eserleri, Ankara 1969 (AÜ İlâhiyat Fakültesi 1968-1969 Albümü’nden ayrı basım); M. Tayyib Okiç, “Önsöz”, AÜ İlâhiyat Fakültesi 1968-1969 Albümü, Ankara 1969, s. 17-18; a.mlf., “Fakültemizin Yirminci Kuruluş Yıldönümü Vesilesiyle”, a.e., s. 41-44; a.mlf., “Hadis”, TA, XVIII, 298-300; “Prof. Muhammed Tayyib Okiç”, Konya Yüksek İslâm Enstitüsü Yıllığı, Konya 1969-70, s. 10-14; Veli Ertan – Hasan Küçük, Cumhuriyet Devri Din Eğitimi, Din Müesseseleri ve Din Âlimleri, İstanbul 1976, s. 120-129; İsmail Cerrahoğlu, “Prof. Muhammed Tayyib Okiç’in İlmî Çalışmaları ve Eserleri”, Prof. M. Tayyib Okiç Armağanı, Ankara 1978, s. XIII-XXVIII; a.mlf., “Eşsiz İnsan Kıymetli Hoca Prof. M. Tayyib Okiç’i Kaybettik”, İİFD, sy. 2 (1977), s. 1-5; “Prof. Dr. M. Tayyib Okiç Hocamızı Kaybettik”, Talebe, sy. 5-6, Erzurum 1977, s. 1, 5; Süleyman Ateş, “Prof. M. Tayyib Okiç”, Diyanet Gazetesi, sy. 162, Ankara 1977, s. 1, 14; Ramazan Ayvallı, “Büyük Din Âlimi Hocamız Prof. M. Tayyib Okiç”, a.e., s. 8-9, 15; İsmail Baliç, “M. Tayyib Okiç (1902-1977)”, İTED, VII/1-2 (1978), s. 330-336; Süleyman Tülücü, “Merhum Prof. M. Tayyib Okiç’in Eserleri Üzerine”, EAÜİFD, V (1982), s. 253-257; Mahmud Traljić, “(In Memoriam) Muhamed Tajib Okić”, Anali GHB, sy. 7-8 (1982), s. 275-277; Hazim Šabanović, “Arapi i Južni Sloveni”, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1955, I, 151.