Oktay Bozan. Arşiv belgeleri ışığında Diyarbakır vilayetinde 1895 Ermeni olayları. Yüksek lisans tezi (2006)

Oktay Bozan. Arşiv belgeleri ışığında Diyarbakır vilayetinde 1895 Ermeni olayları. Yüksek lisans tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006, VI+136 s.

Osmanlı ülkesinde huzur içerisinde yaşayan ve hatta Müslüman unsurlarla bütünleşen Ermeniler, Osmanlı Devleti tarafından millet-i sâdıka olarak adlandırılmışlardır. Ticaret ve sanatla uğraşarak ekonomik açıdan Müslüman tebaadan daha rahat yaşayan bu millet, özel hizmetlerde ve emniyet gerektirecek önemli işlerde görevlendirilmek suretiyle de önemli görevler üstlenmişlerdir. Osmanlı Devleti gücünü kaybetmeye başlayınca, Batılı Devletler, Osmanlı Devleti üzerinde siyasi, askeri ve iktisâdi emellerinin hayata geçirilmesi demek olan Şark Meselesini ortaya atmışlardır. Bunun sonucunda asırlardır süren ahenk bozulmuş, Ermeniler, Batı’dan esen dini, milli ve siyasi ayrılık rüzgârlarının da etkisi ile devleti bölüp parçalamayı hedefleyen örgütlenmelere gitmişlerdir. XVII. yüzyıl sonrasında vilayette başlayan yoğun ve sinsi misyonerlik faaliyetlerinin yanı sıra XIX. yüzyılın II. yarısında vilayette konuşlanan Amerika misyoner teşkilatı BOARD’ın çalışmaları, misyoner ve azınlık okulları, Ermeni kilisesive din adamlarının zararlı faaliyetleri, Ermeni komitacılarının etkinlikleri, Katolikliği Ermenilere benimsetme çabaları, vilayette açılan konsoloslukların zararlı faaliyetleri ile Batı’nın siyasi ve ekonomik çıkarları sonucunda İslam-Hıristiyan gerginliği ve akabinde Ermeni Sorunu ortaya çıkmıştır. Bağımsız veya muhtar Ermenistan hayali peşinde koşan Ermeni Patrikhanesi ve Ermeni örgütlerinin, bozulan İslam-Hıristiyan münasebetlerini tetiklemesi ile Diyarbekir vilayetinde 1895 Ermeni olayları patlak vermiştir. Yaşanan bu olaylarda sadece Ermeniler değil diğer gayrimüslimler ile Müslümanlar da mağdur olmuşlardır. Osmanlı Devleti yetkililerinin olayların önünün alınması ve daha da büyüyerek bir İslam-Hıristiyan çatışmasına meydan verilmemesi için yoğun çaba gösterdiği dönemin kaynakları ile sabittir. Vilayet merkezinde çıkan olaylarda Müslümanların, Hıristiyanlardan daha fazlakayıp verdiği görülürken, vilayet merkezine uzak sancak, kaza ve köylerde gayrimüslimlerin kaybının daha fazla olduğu görülmektedir. Bunun sebebi güvenlik tedbirlerinin yetersiz olması ve Kürt beylerinin kontrol dışı intikam eylemleridir. Olaylarda gayrimüslim telafatının fazla olduğu dönemin raporlarında ve Batılı seyyahların eserlerinde açıkça görülür. Fakat bununla birlikte, ölüm oranlarının abartılmaya çalışıldığı ve bu yolla Ermenilerin masum ve mazlum oldukları iddialarının ortaya atıldığı görülmektedir.

The Armenians who were living in a peace and integrated with Muslims at a lot of aspects, called as millet-i sadıka by Ottoman Empire. These people dealing with trade and art had more comfort than Muslim community economically and had beencharged with private services and important jops need security so they had undertaken very important duties. When Ottoman Empire became lose his power, western countries mentionedabout East Question means realizing their political, military and economical dreamsover Ottomans. As a result, the harmony had been spoiled, They went on anorganization aims to partition and destruct the country by the effects of religious, national and political separation directed by west. Besides heavy and catty missionary activities in province after XVII. century. The works of BOARD, American missionary community deplayed in province at the 2nd half of XIX. Century, missionary and minority schools, the activities of Armenian church and harmful men of religion, the activities of Armenian comittees members, the struggle of adaptation of catolic life to Armenians, the harmful activities of consulates in the province, the political and economical benefits of west had been caused an Islam-Christian stress and The Armenian Problem. 1895 Armenian Events had been broken out in Diyarbekir because Armenian patriarchate and Armenian organizations had been used broken Islam-Christian relationships for their dreams which aimed an independent and autonomous Armenianland. Not only Armenians but also the other non-muslims and Muslims had been mistreated because of these events. We learn from the sources of that period that Ottoman authorities had been struggled to prevent an Islam-christian conflict at that difficult times. It is obvious that muslims had lots of loss than christians in the centroom, besides non-muslims had more loss in starboards, counties and villages far from city centre because of insufficient security precautions and uncontrolled revege actions of Kurdish chiefs. It is plainly seen that non-Muslims loss are more in that periods reportsand in the works of western travellers. But death rates is exaggarating to prove that Armenian are innocent and opressed.