ÖMER el-HALVETÎ

İran’ın Gîlân bölgesinde Hazar denizinin kıyı şeridi yakınlarındaki Lâhîcân şehrinde doğdu. Aslen Şirvanlı olup soyu Şirvan’ın meşhur şeyh ailelerine dayanır. İlk tasavvuf terbiyesini babasından aldı. Gençliğinde askerliğe ilgi duyarak İlhanlılar’ın hizmetine girdi ve Emîr Çoban’ın ordusunda savaşırken esir düştü. Esaretten kurtulunca Hârizm’e gidip Halvetiyye silsilesinde Ahî Muhammed diye anılan amcası Şeyh Ebü’l-Füyûzât Kerîmüddin Muhammed el-Hârizmî’ye intisap etti, sülûkünü onun yanında tamamladı. Ardından amcası ile birlikte Lâhîcân’a dönüp Herî kasabasına yerleşti. 780’de (1378) amcasının vefatı üzerine onun irşad makamına geçti. Herî’de başladığı irşad faaliyetini Tebriz civarındaki Hoy şehrinde devam ettirdi. Şehrin yöneticileriyle iyi ilişkiler kurdu. Daha sonra Mısır’a gitmek üzere Hoy’dan ayrıldı. Mısır’da iken yedi defa hacca gittiği belirtildiğine göre burada uzunca bir süre kalmış olmalıdır. Gîlân hâkimi Sultan Üveys, Memlük sultanına bir elçi göndererek onu Herî’ye davet etti. Sultan tarafından değerli hediyelerle ülkesine uğurlanan Ömer el-Halvetî irşad faaliyetini Tebriz’de sürdürdü. Tebriz’de 800 (1397) yılında vefat ettiği ve Mîr Ali Zâviyesi hazîresine defnedildiği kaydedilmekteyse de son zamanlarda yapılan bazı araştırmalarda onun Azerbaycan’ın Şamahı şehrinin Avahil köyündeki Pîr Ömer Sultan Ziyaretgâhı diye tanınan mekânında medfun olduğu belirtilmekte, ayrıca bu köyde doğduğu ileri sürülmektedir (Rıhtım, s. 101).

Ömer el-Halvetî’nin tarikat silsilesi, şeyhi Ahî Muhammed vasıtasıyla İbrâhim Zâhid-i Geylânî’ye nisbet edilen, ancak kurumlaşmış bir tarikat halini almayan Zâhidiyye silsilesiyle birleşir. Bu silsile İbrâhim Zâhid-i Geylânî’nin halifesi Safiyyüddin Erdebîlî’de Safeviyye, Ömer el-Halvetî’de Halvetiyye tarikatına dönüşmüştür. Seyfeddin, Zahîrüddin, Bâyezîd-i Pûrânî ve Ahî Mîrem adlı dört halife yetiştiren Ömer el-Halvetî’nin silsilesi Ahî Mîrem, Hacı İzzeddin Türkmânî ve Sadreddîn-i Hiyâvî vasıtasıyla devam ederek tarikatın ikinci pîri Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî’ye ulaşmıştır. Halvetiyye, İslâm dünyasının en yaygın tarikatlarından biri olduğu halde Ömer el-Halvetî’nin adının kendisinden yaklaşık bir asır sonra yazılan Abdurrahman-ı Câmî’nin Nefeḥâtü’l-üns’ünde yer almaması onun çağında tanınmadığını göstermektedir. Nitekim bazı kaynaklar amcası Ahî Muhammed’in şeyhi İbrâhim Zâhid-i Geylânî’yi, Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî’yi veya Ömer el-Halvetî’nin şeyhi olarak geçen Muhammed b. Nûr el-Bâlisî el-Halvetî’yi tarikatın pîri olarak kabul etmektedir.

Ömer el-Halvetî’nin halvet hayatını çok sevdiği, uzlete çekilip ibadet ve zikirle meşgul olmaktan büyük bir zevk duyduğu için “Halvetî” nisbesini aldığı söylenir. Halvette iken sürdürdüğü esmâ-i seb‘a ile (Allah’ın yedi ismi: Lâ ilâhe illallah, Allah, hû, hak, hay, kayyûm, kahhâr) zikir geleneği daha sonra diğer tarikatlarca da benimsenerek geliştirilmiştir. Ömer el-Halvetî’nin birbiri ardınca kırk erbaîn çıkardığı, son erbaînini tamamladığında Hz. Peygamber tarafından kendisine kırk adet dâl harfi işaretli bir taç ihsan edildiği, böylece sûfîler arasında menekşe renkli çuha üzerine dört terekli (terk) dâl tacı ilk giyen mutasavvıf olduğu kaydedilmektedir. Dervişlerine halvet, uzlet ve sükûtu tercih etmelerini, velâyet ehli kişilerle beraber bulunmalarını tavsiye eden Ömer el-Halvetî tarikatın esasını ilk sûfîlerden Hâtim el-Esâmm’ın bahsettiği dört ölüm türüyle açıklamıştır. Sâlik devamlı nefsine muhalif olmalı, onunla mücadele etmeli (mevt-i ahmer / kızıl ölüm), her türlü belâya sabretmeli (mevt-i esved / siyah ölüm), var olanla yetinmeli, şikâyetten kaçınmalı (mevt-i ahdar / yeşil ölüm), az yemeli ve sürekli riyâzette olmalıdır (mevt-i ebyaz / beyaz ölüm). Sülûkün nihayetinde Hakk’a ulaşmak ancak bu dört ölümü nefiste tatmakla gerçekleşir.

BİBLİYOGRAFYA
Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye, Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 281, vr. 168^b-172^a; Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü’l-fuâd, İstanbul 1288, s. 138-142; Harîrîzâde, Tibyân, I, vr. 343-347; Tomar-Halvetiyye, s. 4-37; B. G. Martin, “A Short History of the Khalwati Order of Dervishes”, Scholars, Saints and Sufis (ed. N. R. Keddie), Berkeley-Los Angeles 1972, s. 276-277; Mehmet Rıhtım, Seyid Yahya Bakuvi ve Halvetilik, Bakü 2005, s. 101; Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkuş – Ali Yılmaz), İstanbul 2006, III, 132-134; H. J. Kissling, “Halveti Tarikatı I” (trc. M. Serhan Tayşi), Bülten: Bilim ve Sanat Vakfı, V/32, İstanbul 1993-94, s. 28-42; Mustafa Aşkar, “Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihî Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”, AÜİFD, XXXIX (1999), s. 536-563; F. de Jong, “K̲h̲alwatiyya”, EI² (İng.), IV, 991.