Orhan Baldane. 17. yüzyılda İran sahasında yazılmış üç dilli (İtalyanca-Farsça-Eski Azerbaycan Türkçesi) bir sözlük: inceleme ve metin. Doktora tezi (2022)

Orhan Baldane. 17. yüzyılda İran sahasında yazılmış üç dilli (İtalyanca-Farsça-Eski Azerbaycan Türkçesi) bir sözlük: inceleme ve metin. Doktora tezi. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, 2022, XVIII+975 s.

Özet

Bu sözlük, 17. yüzyılda Safevî Devleti’ne gelen Hıristiyan gruplardan Karmelit Tarikatı mensuplarının günlük hayattaki iletişimlerini ve propaganda faaliyetlerini kolaylaştırması amacıyla hazırlanmıştır. İtalyanca, Farsça ve Eski Azerbaycan Türkçesi olmak üzere üç dilli olan bu sözlük; hazırlandığı yer, hazırlandığı dönem, hazırlayan kişiler ve içerdiği dil malzemesiyle dar çerçevede Azerbaycan Türkçesi tarihi, geniş çerçevede ise Türk dili tarihi için önemli veriler sunmaktadır. Çalışmanın giriş bölümünde bu sözlük detaylı bir şekilde tanıtılıp çalışmanın kapsamı, sınırlılıkları ve araştırma yöntemlerinden bahsedilmiştir. İkinci bölümde Safevîye Tarikatı’nın kuruluşundan Şah Abbas’ın ölümüne kadar olan dönem geniş bir şekilde ele alınmıştır. Daha sonra Safevî Devleti’nin Avrupa’yla ilişkileri ve misyonerlerin Safevî coğrafyasındaki faaliyetlerinden bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde bu sözlük, sözlükbilimin ilkeleri doğrultusunda değerlendirilmiştir. Ardından sözlükteki Türkçe söz varlığından hareketle dil incelemesi yapılmıştır. Bu kısım kendi içinde yazım bilgisi, ses bilgisi, şekil bilgisi, cümle bilgisi ve söz varlığı başlıklarından oluşmaktadır. Dil incelemesinin özellikle ses bilgisi ve şekil bilgisi kısımlarında art zamanlı ve eş zamanlı inceleme metotları uygulanmıştır. Söz varlığı kısmında Türkçe sütundaki veriler tasnif edilerek incelenmiştir. Daha sonra Türkçe-Farsça dil ilişkilerinin geçmişten günümüze uzanan tarihi hakkında geniş bir tahlil yapılmıştır. Bu bölümde ayrıca Farsça sütunda yer alan Türkçe kelimeler de tasnif edilmiştir. Bu incelemelerin ardından sözlük metniyle ilgili kısımlar gelmektedir. Sözlüğün orijinal metni İtalyanca alfabetik sıraya göre düzenlendiği için Türkçe veriler alfabetik değildir. Bu bölümde ilk olarak Türkçe sütundaki veriler alfabetik hâle getirilmiş ve Türkiye Türkçesindeki karşılıkları verilmiştir. Ardından ise orijinal nüshadan hareketle matbu olarak hazırlanan tam metin yer almaktadır. Burada hem Türkçe hem de Farsça sütundaki madde başlarının transkripsiyonlarına da yer verilmiştir. Yapılan incelemelerde sözlüğün Türkçe sütunundaki verilerin Eski Oğuz Türkçesiyle günümüz Güney Azerbaycan Türkçesi arasında geçiş özelliği gösterdiği tespit edilmiştir. Bahsi geçen dönem için ise tarafımızdan Eski Azerbaycan Türkçesi ya da Safevî Türkçesi tabirlerinin kullanılması önerilmiştir.

Abstract

This dictionary has been prepared in order to facilitate the daily communication and propaganda activities of the members of the Order of Carmelites, one of the Christian groups that came to the Safavid Empire in the 17th century. This dictionary, which is trilingual in Italian, Persian and Old Azerbaijani, provides important data for the history of Azerbaijani in a narrow context, and for the history of the Turkish in a broad context, in terms of the place where it was prepared, the period of it was prepared, the people who prepared it, and the linguistic material it contains. In the introduction section of study, this dictionary is introduced in detail and the scope, limitations and research methods of the study are explained. In the second section, the period from the establishment of the Safavid Sect to the death of Shah Abbas has been examined in an extensive way. Then, the relations of the Safavid Empire with Europe and the activities of the missionaries in the Safavid geography are mentioned. In the third section, This dictionary was evaluated in line with the principles of lexicology. Then, linguistic analysis was made based on the Turkish vocabulary in the dictionary. This part consists of orthography, phonology, morphology, syntax and vocabulary. Diachronic and synchronic analysis methods were applied especially in the phonetic and morphological parts of the linguistic analysis. In the vocabulary section, the data in the Turkish column, were classified and examined. After, an extensive analysis has been made about the history of Turkish-Persian language relations from past to present. In this section, the Turkish words in the Persian column are also classified. These examinations are followed by the parts related to the text of the dictionary. The Turkish data are not alphabetical because the original text of the dictionary is arranged in Italian alphabetical order. In this section, firstly, the data in the Turkish column are alphabetized and their Turkish equivalents are given. Then, there is the full text prepared as a printed copy based on the original copy. Transcriptions of the headlines in both Turkish and Persian columns are also included here. In the examinations made, it was determined that the data in the Turkish column of the dictionary demonstrate transition between Old Oghuz Turkish and today’s Southern Azerbaijani. For the aforementioned period, it has been suggested to use the terms Old Azerbaijani or Safavid Turkish.

Keywords: Carmelites anonymous trilingual dictionary (Isfahan; 17th century), Анонимный трехъязычный словарь кармелитов (Исфахан; 17 век), Anonimowy trójjęzyczny słownik karmelitów (Isfahan; XVII w.), Dicionário trilingue anónimo dos Carmelitas (Isfahan; séc. XVII), Karmelitlerin anonim üç dilli sözlüğü (İsfahan; 17. yüzyıl), Diccionario trilingüe anónimo carmelitas (Isfahán; siglo XVII), Dizionario trilingue anonimo dei Carmelitani (Isfahan; XVII secolo), قاموس كرملي مجهول ثلاثي اللغات (أصفهان، القرن السابع عشر), Anonymes dreisprachiges Wörterbuch der Karmeliten (Isfahan, 17. Jahrhundert), Kamus tiga bahasa anonim Karmelit (Isfahan; abad ke-17), فرهنگ لغت سه زبانه بی نام کارملیت (اصفهان، قرن هفدهم), Dictionnaire trilingue anonyme des Carmélites (Ispahan; 17e siècle), Анонімний тримовний словник кармелітів (Ісфаган; 17 ст.), カルメル会匿名三か国語辞典（エスファハーン、17 世紀）, Kamus tiga bahasa tanpa nama Carmelite (Isfahan; abad ke-17), Ανώνυμο τρίγλωσσο λεξικό Καρμελιτών (Ισφαχάν, 17ος αιώνας), 카르멜회 익명의 삼국어 사전(이스파한, 17세기), Կարմելիտների անանուն եռալեզու բառարան (Սպահան, 17-րդ դար), კარმელიტების ანონიმური სამენოვანი ლექსიკონი (ისპაჰანი; მე-17 საუკუნე), Karmeliternas anonyma trespråkiga ordbok (Isfahan; 1600-talet), Karmelieten anoniem drietalig woordenboek (Isfahan; 17e eeuw), فەرهەنگی سێ زمانی بێناو کارمێلییەکان (ئیسفەهان؛ سەدەی ١٧), Ferhenga sêzimanî ya nenas a Karmeliyan (Îsfehan; sedsala 17.), Karmeliták névtelen háromnyelvű szótár (Iszfahán; XVII. század), 加尔默罗会匿名三语词典（伊斯法罕；17 世纪）, Кармелитски анонимен триезичен речник (Исфахан; 17 век), Dicționar trilingv anonim al carmeliților (Isfahan; secolul al XVII-lea), Кармелит нэргүй гурван хэлний толь бичиг (Исфахан; 17-р зуун), Кармелитлар билгесез өч телле сүзлек (Исфахан; XVII гасыр), Karmelitler näbelli üç dilli sözlük (Isfahan; XVII asyr), Karmelitlar anonim uch tilli lugʻat (Isfaxon; 17-asr), كارمېلىتلار نامسىز ئۈچ تىللىق لۇغەت (ئىسفاھان ؛ 17-ئەسىر), Karmeliitin anonyymi kolmikielinen sanakirja (Isfahan; 1600-luku), Кармелиттердің анонимді үш тілді сөздігі (Исфахан; 17 ғ.), Кармелит анонимдүү үч тилдүү сөздүк (Исфахан; 17-кылым), Karmelitters anonyme trespråklige ordbok (Isfahan; 1600-tallet), Луғати сезабони беимоми Кармелит (Исфаҳон; асри 17)