| Tez Künye | Durumu | ||
| Büyük Selçuklular ve Irak Selçukluları’nda Dîvân-ı Âlâ / Dîvân-ı Âlâ In Great Seljuks and Iraq Seljuks Yazar:ÖZGÜR TOKAN Danışman: YRD. DOÇ. DR. SAVAŞ EĞİLMEZ Yer Bilgisi: Atatürk Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Tarih Ana Bilim Dalı Konu:Tarih = History Dizin:Büyük Selçuklular = Great Seljuks ; Devlet teşkilatı = State organization ; Divan-ı Ala = Divan-ı Ala ; Divan-ı Kebir = Divan-ı Kebir ; Irak Selçukluları = Iraq Seljugs ; Yönetim teşkilatı = Administrative organization | Onaylandı Doktora Türkçe 2015 275 s. | ||
| Bu çalışmada; Oğuzlar’ın 24 boyundan birisi olan Kınıklar’a mensup kişilerin liderliğinde kurulmuş Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157) ile yine söz konusu hanedana mensup kişilerce, adı geçen devlete bağlı olarak tesis edilmiş Irak Selçukluları Devleti (1119-1194)’ndeki hükümet teşkilâtının, yani Dîvân-ı Âlâ ve bu daireye bağlı şubelerin işleyişi, görevi ve bu müesseselerde görev yapmış kişiler ele alınarak incelenmiştir. Dîvân-ı Âlâ; devletin malî işlerinin sorumluluğunu üstlenen Dîvân-ı İstîfâ, dış işleri ve içişlerine dair birçok sorumluluğu olan Dîvân-ı İnşâ ve Tuğrâ, özellikle malî müesseselerin teftişinden sorumlu bir nevi müfettişlik olan Dîvân-ı İşrâf, hemen her türlü askerî işle sorumlu tutulan Dîvân-ı Arz ve bugünkü anlamda başbakan olarak nitelendirebileceğimiz vezirlerin başında bulunduğu, ismini zikrettiğimiz dîvân dairelerinin en üstünde yer alan Dîvân-ı Vezâret’ten müteşekkildir. Kaynaklar tetkik edildikten sonra, söz konusu müessesenin çok eski çağlardan itibaren Sâsânîler ile Doğu Romalılar tarafından kullanıldığı ve Hz. Ömer devrinde (634-644) adı geçen imparatorluklara ait bölgelerde yapılan fetihlerle İslâm dünyasına geçtiği tespit edilmiştir. Daha sonra Emevîler ve Abbâsîler tarafından İslâm an’aneleri içerisinde yoğrularak devam ettirilen bu müesseseler, Abbâsîler’in zayıflamasıyla ortaya çıkan Samanîler ve Samanîler Devleti’nin son zamanlarında kurulmuş olan Gazneliler Devleti tarafından da benimsenmiştir. Horasan bölgesine geçtikten (1035) sonra özellikle Gazneliler Devleti ile siyasî münasebetlerde bulunan ve genellikle onlardaki idarî sistemleri benimseyen Selçuklular ise, söz konusu dîvân müesseselerini muhtemelen ilk defa Horasan bölgesine geçmeden önce, Maveraünnehir bölgesindeyken temaslarda bulundukları Samanîler vasıtasıyla öğrenmişlerdir. Ancak onlar, bu sistemi devletlerini kurduktan (1040) sonra daha çok Gazneli Devleti’nden kendi hâkimiyeti altına aldıkları, Gazneli devlet teşkilâtını iyi bilen Ebu’l-Kasım Sâlâr Bujkan, Amidü’l-Mülk Kündürî ve Nizamü’l-Mülk gibi devlet adamlarının sayesinde uygulamaya koymuşlardır. Bununla birlikte, Selçuklu dîvânları göz önüne alındığında dikkat edilmesi gereken bazı önemli noktalar vardır. Bunlardan birisi şudur ki; Selçuklular, bu müesseselere eski Türk devlet geleneğine ait tuğrâ müessesesi gibi bazı yeni unsurlar eklemişlerdir. Bir diğer önemli husus ise; Büyük Selçuklu Devleti zamanında oldukça geliştirilen mezkûr idare sisteminin, onlara bağlı olarak kurulan Irak Selçukluları, Suriye Selçukluları, Kirman Selçukluları’nda, daha çok onlardan bağımsız olarak kurulmuş olduğunu ifade edebileceğimiz Türkiye Selçukluları ve Büyük Selçuklular’ın inkıraza uğramasından sonra kurulan Harezmşahlar Devletin’de de ufak bazı değişikliklerle varlığını sürdürmüş, hatta Memlûkler ve Osmanlılar gibi Türk-İslâm devletlerinin hükümet sistemlerine de örnek teşkil etmiş olduğudur. Anahtar Kelimeler: Selçuklular, Dîvân, Vezîr, Tuğrâ, Tuğrâî, İnşâ, Münşî, İstîfâ, Müstevfî, Arîz, İşrâf, Müşrif. | |||
| In this study; Great Seljuk Empire (1040-1157) which was founded by people who belong to Kınık, one of the 24 Oghuz tribes, and operation and responsibilities of government or Dîvân-ı Âlâ of Iraq Seljuk’s Empire (1119-1194) which is bound to Great Seljuk Empire, branches connected to this unit, and people working in these units have been examined.. Dîvân-ı Âlâ is composed of Dîvân-ı İstîfâ which is responsible for the government’s financial issues, Dîvân-ı İnşâ and Tuğrâ which are responsible for many internal and external affairs, Dîvân-ı İşrâf which is responsible for inspection of especially financial units, Dîvân-ı Arz which takes care of military issues and Dîvân-ı Vezâret which can be considered as the prime minister in modern sense and is the highest of all other units. After sources have been examined, above mentioned units were understood to be used by Sasanians and East Romans since early ages, and shifted to Islamic world during conquers in the region in Hz. Omer’s time (634-644). Later, these units, which were merged with Islamic traditions by Emevis and Abbasids, were adopted by Samanis which emerged following weakening of Abbasids, and by Ghaznavid State which was founded during the last years of Samani State. Seljuks, which had political connections particularly with Ghaznavid State after passing to region Horasan (1035), and adopted their administration system, most probably first learned these dîvân units through their connections with Samanis when they were in Maveraünnehir region before coming to Horasan. However, after founding the state (1040), they were able to put the system into practice thanks to statesmen who knew Ghaznavis State well like Ebu’l-Kasım Sâlâr Bujkan, Amidü’l-Mülk Kündürî and Nizamü’l-Mülk. Besides, while considering Seljuk divans, some points should be taken into consideration. One of them is that Seljuks added units like tuğra which is special to old Turkish tradition. Another important point is that this administration system which was greatly improved during Great Seljuk Empire, continued its existence with some small changes in Iraq Seljuks, Syria Seljuks, Kirman Seljuks and Khwarazmshah State which was founded seperate from them following Turkey Seljuks’ and Great Seljuks’ downfall, and it set an example for Turkish-Islamic states’ government system such as Mameluks and Ottomans. Keywords: Seljuks, Dîvân, Vezîr, Tuğrâ, Tuğrâî, İnşâ, Münşî, İstîfâ, Müstevfî, Arîz, İşrâf, Müşrif. | |||