Pınar Sertkaya. Türk tarihinde Terkenler. Yüksek lisans tezi (2011)

Pınar Sertkaya. Türk tarihinde Terkenler. Yüksek lisans tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011, XIII+131 s.

Özet

Türk tarihinde Terken, asil soylu olan ve siyasi evliliklere yönlendirilen hükümdarların hanımlarına veya annelerine verilen bir ünvandır. Bunlar hükümdar eşi veya annesi olmalarından dolayı devlet üzerinde her alanda etkili olmuşlardır. Özellikle terkenlerin geleceğe yönelik bir takım siyasî emellerinin olması onların aktif olarak siyasi hayata girmelerine neden olmuştur. Bu çalışmada kaynaklarda sınırlı bilgiler olan ancak Türk tarihinin bazı dönemlerine damgasını vurmuş terkenlerden, onların soyları, vasıfları, politikaları ve devlet içerisindeki faaliyetleri gün ışığına çıkarılmaya çalışılmıştır. Bunlardan; Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın hanımı Terken Hatun ve Harezmşah Alaüddin Muhammed’in validesi Terken Hatun en önemlileri olup yaptıkları siyasi evlilikler yoluyla mevcut güçlerini arttırmışlardır. Geleceğe yönelik siyasi emellerini gerçekleştirmek için devlet aleyhinde türlü ittifaklar kurmaktan ve taht kavgalarına sebep olmaktan çekinmemişlerdir. Son derece kendilerinden emin ve soğukkanlı hareket eden terkenlerin sahip oldukları maddi ve manevi güçleri, özellikle devlet içerisindeki geniş nüfuzları onların politikalarının şekillenmesine neden olmuştur. Bütün bunlara rağmen terkenlerin olumsuz tutumlarına karşı devletlerin hiçbir tedbir almadığı görülmektedir. Ayrıca Türk tarihinde bazı devletler için son derece büyük yararlılıklar gösteren Terkenler de vardır. Oğuzların eline esir düşen Büyük Selçuklu Sultanı Sancar’ı yalnız bırakmayan hanımı Terken Hatun ve başa geçerek devleti yıkılmaktan kurtaran Kutlughan Hanedanı Kutbüddin Muhammed’in hanımı Terken Hatun bunlardan en önemlileridir.

Summary

In Turkish history, Terken who is noble and is the title of wifes and mothers of monarchs who were directed to political marriage. They were effective on all areas of state becouse of being monarch’s wife and mother. Especially future political purposes of terkens caused them to enter actively in political life. In this study, with limited information resources, we tried to rake up terkens who made their mark on Turkish history, their descendants, qualifications, policies and activities within the state. Of these, the Sultan of Great Seljuk Meliksah’s wife, Hatun Terken and mother of Harezmsah Alauddin Muhammad, Terken Hatun were the most important terkens and with political marriages, they increased their power. They didnt hesiate to make different kind of alliances against the state and to be the reason of the throne fights for achieving their political ambitions for the future. The material and spiritual powers, especially powerful influance of Lady Sultans who are extremely confident and capable of calm acting, caused to the shaping of government policies. Despite all these, there hasnt seen any measure of the states against to negative attitudes of Terkens. Also in Turkish history there are terkens who gave great benefits to some states.When Great Seljuk Sultan was held captive by Oghuzes , his wife, Terken Hatun, didnt leave him alone and Kutlughan Dynastic Kutbüddin Muhammad’s wife Terken Hatun saved the state by acceding, theese Terkens were the most important of them.

İçindekiler

Bilimsel Etik Sayfası … ii
Tez Kabul Formu … iii
Teşekkür/Önsöz … iv
Özet … vi
Summary … viii
Kısaltmalar … x
Giriş … 1

BİRİNCİ BÖLÜM

TÜRK TARİHİNDE TERKENLER … 8
1.1. TERKEN ÜNVANININ ETİMOLOJİSİ VE SEMANTİK GELİŞİMİ … 8
1.2. BÜYÜK SELÇUKLU SULTANI MELİKŞAH’IN ZEVCESİ TERKEN HATUN … 11
1.2.1. Terken Hatun’un Soyu … 11
1.2.2. Karahanlı–Selçuklu Mücadelesi ve Siyasi AmaçlıYapılan Evlilikler … 12
1.2.3. Melikşah’ın Veliaht İlân Edilmesi ve Terken Hatun İle Evlenmesi … 17
1.2.4. Terken Hatun’un Vasıfları … 20
1.2.5. Terken Hatun’un Şahsiyeti … 21
1.3. TERKEN HATUN’UN HİLAFET ÇEVRELERİYLE İLİŞKİLERİ … 24
1.3.1. Abbasî Halifesi’nin Sultan Melikşah’ın Kızı İle Evlenmesi … 24
1.3.2. Sultan-Halife İlişkisinin Bozulması ve Terken Hatun’un Rolü … 28
1.4. TERKEN HATUN’UN SELÇUKLU ÜMERASIYLA İLİŞKİLERİ … 33
1.4.1. Terken Hatun’un Vezir Nizamü’l-Mülk İle İlişkisi … 33
1.4.2. Terken Hatun’un Yıldızının Parlaması … 40
1.4.2.1. Vezir Nizamü’l-Mülk’ün Ölümü … 40
1.4.2.2. Sultan Melikşah’ın Ölümü … 43
1.4.3. Terken Hatun’un Berkyaruk İle Mücadelesi ve Oğlu Mahmud’un Sultan Oluşu … 47
1.4.4. Terken Hatun ve Oğlu Mahmud’un Ölümü … 54

İKİNCİ BÖLÜM

HAREZMŞAHLARDA TERKENLİK … 57
2.1. HAREZMŞAH İSMİ VE BU DEVLETİ OLUŞTURAN HANEDANLAR … 57
2.2. SULTAN TEKİŞ’İN ANNESİ TERKEN HATUN … 57
2.2.1. Terken Hatun’un Soyu … 57
2.2.2. Terken Hatun’un Vasıfları … 58
2.3. TERKEN HATUN’UN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞI VE TEKİŞ’İN HAREZMŞAH OLUŞU … 59
2.3.1. Terken Hatun’un Faaliyetleri ve Ölümü … 61
2.4. SULTAN ALAÜDDİN MUHAMMED’İN ANNESİ TERKEN HATUN … 62
2.5. SULTANŞAH VE TEKİŞ MÜCADELESİ … 62
2.6. SULTAN TEKİŞ İLE HALİFE İLİŞKİSİ VE SULTAN’IN TERKEN HATUNLA EVLİLİĞİ … 67
2.6.1. Terken Hatun’un Soyu … 69
2.6.2. Terken Hatun’un Vasıfları … 72
2.6.3. Sultan Tekiş’in Ölümü ve Kişiliği … 73
2.7. ALAÜDDİN MUHAMMED’İN TAHTA GEÇİŞİ … 75
2.7.1. Alaüddin Muhammed’in Faaliyetleri … 76
2.7.2. Sultan Alaüddin Muhammed’in Halife İle Olan İlişkisi … 81
2.8. HAREZMŞAH DEVLETİ’NİN YIKILIŞI VE MOĞOL İSTİLASI … 86
2.8.1. Terken Hatun’un Sultan Alaüddin Üzerindeki Etkisi … 90
2.8.2. Sultan Alaüddin’in Kaçışı ve Ölümü … 92
2.8.3. Terken Hatun’un Ölümü ve Harezm’in Durumu … 95

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

KUTLUGHANLI HANEDANI … 100
3.1. KUTLUGHAN HANEDANI’NIN KURULUŞU … 100
3.2. KUTBÜDDİN MUHAMMED’İN ZEVCESİ KUTLUK TERKEN HATUN … 103
3.2.1. Kutluk Terken Hatun’un Tarih Sahnesine Çıkışı … 103
3.2.2. Terken Hatun’un Kirman Tahtına Seçilmesi … 105
3.2.3. Terken Hatun’un Soyu … 106
3.3. KUTLUK TERKEN HATUN’UN FAALİYETLERİ … 108
3.3.1. Terken Hatun’un Sultan Haccac İle Mücadelesi … 108
3.3.2. Terken Hatun’un Celalü’d-din Soyurgatmış’a Karşı Verdiği Amansız Mücadele ve Soyurgatmış’ın Sultanlığı … 110
3.3.3. Terken Hatun’un Ölümü … 113
3.4. TÜRK TARİHİNDE DİĞER TERKENLER … 115
3.5. TERKEN HATUNLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ İLE İLGİLİ TESPİTLER … 118
Sonuç … 122
Kaynakça … 125
Özgeçmiş … 132