PÎR MEHMED

Hayatına dair kaynaklarda bilgi yoktur. Rûmî, Ankaravî, Karapîrî, Karamânî nisbeleriyle anılır. Babasının adı Yûsuf’tur. Eserlerinde Konya Ereğlisi’nde doğduğu ve Ankara’da yaşadığı kaydedilir. Vefat tarihi kesin olarak bilinmemekte, kaynaklarda 866 (1462), 886 (1481) ve 890 (1485) gibi farklı tarihler verilmektedir. Ancak kendisine nisbet edilen eserler arasında Hacı Baba b. Hacı İbrâhim Tosyavî’ye (ö. 900/1494) ait bir şerhe yazılan hâşiye ile Molla Hüsrev’le (ö. 885/1480) Kemalpaşazâde’nin (ö. 940/1534) bazı görüşlerinin değerlendirildiği risâlelerin bulunması daha sonraki bir tarihte vefat ettiğini düşündürdüğü gibi bu eserlerin ona nisbetinin hatalı olması da muhtemeldir.

Eserleri. 1. Mülteḳaṭü’ṣ-Ṣıḥâḥ ve’l-mülḥaḳ bi-Muḫtâri’ṣ-Ṣıḥâḥ. Muhammed b. Ebû Bekir er-Râzî’nin, Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’ından derlediği Muḫtârü’ṣ-Ṣıḥâḥ’ı esas alınarak hazırlanmış Arapça bir sözlüktür. Râzî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’tan almadığı bilgilerin de ilâve edildiği eser âyet, hadis ve beyitlerle zenginleştirilmiştir. Ayrıca İzmîrî’nin el-Îrâd ve tehẕîb’i, Zemahşerî’nin Muḳaddimetü’l-edeb’i, Mutarrizî’nin el-Muġrib’i, Hüseyin b. Ahmed ez-Zevzenî’nin Meṣâdır’ı ile diğer lugatlardan da faydalanılmıştır (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 1175, Şehid Ali Paşa, nr. 2696, Serez, nr. 3632; Nuruosmaniye Ktp., nr. 4882; Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 2769; Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 3134). 2. Lugat-ı Karapîrî (Tercümânü’l-Lugāt, Tercüme-i Sıhâhi’l-Cevherî). el-Muġrib’den ve diğer eserlerden derlediği Arapça-Türkçe sözlüktür. Türkçe kitaplarda görülen çeviri hataları sebebiyle hazırlandığı belirtilen eserin otuzun üzerinde yazma nüshası tesbit edilmiştir (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2602-2604, I-III; Süleymaniye, nr. 990, Lala İsmâil, nr. 647, 648, Hamidiye, nr. 1383, Esad Efendi, nr. 3193, Damad İbrâhim Paşa, nr. 1110; Râgıb Paşa Ktp., nr. 1407; Nuruosmaniye Ktp., nr. 4738, 4739, 4740, 4741; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3148, 3149; İÜ Ktp., TY, nr. 1496; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2057; TSMK, Revan Köşkü, nr. 1833). 3. Zübdetü’l-fetâvâ. Öğrencilerin hacimli fıkıh eserleri yerine muhtasar eserlere yönelmesi sebebiyle yaygın olarak karşılaşılan meselelerle ilgili hükümlerin muhtasar bir şekilde derlendiği bir kitaptır. Fıkıh kitaplarındaki tasnife göre kitap ve fasıllar halinde düzenlenen eserin hazırlanışında muteber Hanefî fıkıh metinleriyle şerhlerinden faydalanılmıştır (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1451; Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 588, Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 410; İstanbul Müftülüğü Ktp., nr. 333; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1981; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 980, 1029, 1030; İzmir Millî Ktp., nr. 708; Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Ktp., nr. 150). Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Esad Efendi, nr. 708) kayıtlı olup bu zata nisbet edilen fetva mecmuası Pîr Mehmed b. Ali’ye aittir. Halil İnalcık’ın, XVII. yüzyılda Kanûnî Sultan Süleyman’ın kanunnâmesinin yerini alan Kānunnâme-i Cedîd-i Sultânî’nin hazırlanışı sırasında fetva mecmuasından yararlanıldığını kaydettiği Pîr Mehmed, Çivizâde Mehmed Efendi’nin öğrencilerinden olup Kör Müftü lakabıyla bilinen, Fetâvâ-yı Pîr Muhammed (Mehmed Efendi), Muînü’l-müftî ve Zahîrü’l-kudât adlı fetva mecmualarının müellifi Pîr Mehmed Üskübî’dir (Yıldızlı, s. 3-4; Akgündüz, IX, 394 vd.; DİA, XXIV, 336). 4. Ḥâşiyetü Ḫulâṣati’l-iʿrâb (Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Dîbâceti’l-Miṣbâḥ, el-Iṣlâḥ fî şerḥi Şerḥi Dîbâceti’l-Miṣbâḥ fi’n-naḥv). Mutarrizî’nin nahve dair el-Miṣbâḥ isimli eserinin dibacesine Hacı Baba b. Hacı İbrâhim Tosyavî tarafından yapılan şerh üzerine yazılmış bir hâşiyedir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 6212, 6213, 6214, Veliyyüddin Efendi, nr. 2925; Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1885, 1967, Harput, nr. 166, Lâleli, nr. 3324, Kılıç Ali Paşa, nr. 936, Şehid Ali Paşa, nr. 2326, Yazma Bağışlar, nr. 1179, 1739; Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 2796; Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 3666). Kemalpaşazâde’nin Iṣlâḥu’l-Viḳāye’de ve Secâvendî’nin Ferâʾiż’ine yazdığı şerhteki bazı itirazlarına karşı cevaplardan oluşan Şerḥu’l-Menâr ve ecvibe ʿalâ iʿtirâżâti İbn Kemâl fi’l-Iṣlâḥ adlı risâle ile (Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 805/13, vr. 167^b-172^b) Molla Hüsrev ve Kemalpaşazâde’nin bazı fıkhî meselelerdeki görüşlerinin değerlendirildiği Risâle fi’l-Vakf da (İzmir, nr. 805/12, vr. 161^b-167^a) Pîr Mehmed’e nisbet edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 952, 1709; Osmanlı Müellifleri, I, 260; Îżâḥu’l-meknûn, I, 612; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 213; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XII, 133-134; İsmail Yıldızlı, Pîr Muhammed Efendi’nin Mu’inu’l-Müfti ‘Ala Cevabi’l-Müstefti Adlı Eserinden Seçme Fetvaların Transkripsiyon ve Tahkiki (yüksek lisans tezi, 1994), EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, İstanbul 1996, IX, 394 vd.; Şükrü Özen, “Osmanlı Dönemi Fetva Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, III/5, İstanbul 2005, s. 346-347; Halil İnalcık, “Kanunnâme”, DİA, XXIV, 336.