PÎRÎZÂDE İBRÂHİM

Ḥâşiyetü’l-Eşbâh’ın başında verilen bilgilere göre yaklaşık 1022’de (1613) ailesinin ziyaret için bulunduğu Medine’de doğdu. Dedesinin büyük dedesi Pîrî’ye nisbetle Pîrîzâde (İbn Bîrî) lakabıyla tanınmıştır. İlimle şöhret bulan Mekke’nin sayılı ailelerinden birine mensuptur. Mekke’de yetişti. Amcası Muhammed b. Ahmed el-Bîrî, Şeyhülislâm Abdurrahman b. Îsâ el-Mürşidî, Ebû Bekir Kusayr el-Mağribî’den ders aldı; Ali b. Ebû Bekir el-Cemmâl’den Arapça, İbn Allân’dan hadis okudu. Birçok âlimden icâzet aldı. Hocalarından biri de Şehâbeddin el-Hafâcî’dir. Aralarında Hasan b. Ali el-Uceymî, Tâceddin b. Ahmed ed-Dehhân ve Süleyman Hînû gibi âlimlerin bulunduğu çok sayıda talebe yetiştirdi. Kendi döneminde fıkıhta otorite kabul edilen Pîrîzâde İbrâhim uzun yıllar Mekke müftülüğü yaptı. 1083’te (1672) Mekke emîri olan Şerîf Berekât b. Muhammed zamanında azledildi. Tek oğlunun vefatı üzerine insanlarla ilgisini keserek ilim ve telifle meşgul oldu. 16 Şevval 1099’da (14 Ağustos 1688) vefat etti ve Muallâ Kabristanı’na defnedildi. Bazı kaynaklarda ölüm yılı olarak verilen 1096 (1685) tarihi eserlerinden birinin telif yılı olmalıdır. Medine’de vefat ettiği yolundaki bilgi ise doğru değildir.

Eserleri. Bursalı Mehmed Tâhir, büyük bir cilt halindeki bir mecmua içinde bizzat gördüğünü kaydettiği, sonuncusu 1096 (1685) tarihli on dokuz eserinin adını zikreder. Muhibbî ile diğer bazı kaynaklar yetmiş küsur, bazıları ise 100’den fazla risâlesi olduğunu belirtir. Bu eserlerden ancak bir kısmının mevcudiyeti tesbit edilebilmiştir. Pîrîzâde İbrâhim çeşitli konularda devrin âlimleriyle tartışmaya girmiş ve bunlara reddiyeler yazmıştır. İbrâhim Ebû Seleme el-Mekkî, Hanîfüddin b. Abdurrahman el-Mürşidî, Abdullah b. Hasan el-Afîf el-Kâzerûnî ve Ca‘fer b. Ahmed er-Rûmî bunlardan bazılarıdır. 1. ʿUmdetü ẕevi’l-(elbâb ve’l)beṣâʾir li-ḥalli mübhemât (mühimmât)i’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir (Ḥâşiyetü’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir). Zeynüddin İbn Nüceym’in eserine yazdığı hâşiyedir. Pîrîzâde, 1097’de (1686) tamamladığı eserin girişinde el-Eşbâh’ın önemine işaret ettikten sonra bazı bilgilerin mutlak ve mücmel olarak aktarıldığını, mezhep imamlarından nakledilenlere aykırı birtakım zayıf rivayetlere yer verildiğini söyleyerek kendisinin mutlak olanları takyid ve mücmel olanları tafsil etmek, mezhep imamlarından nakledilen rivayetlerden mutemet olanlarını açıklamak için bu eseri kaleme aldığını söylemekte, ayrıca rivayet bulunmayan konularda tesbit ettiği rivayetleri eklediğini belirtmektedir. el-Eşbâh’ın hâşiyeleri arasında büyük öneme sahip olan eserin çeşitli nüshaları mevcuttur (TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 730; İÜ Ktp., AY, nr. 837; Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 406, Hacı Beşir Ağa, nr. 220, Kılıç Ali Paşa, nr. 386, Lâleli, nr. 1106, 1107, Şehid Ali Paşa, nr. 743; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1445; ayrıca bk. Fihristü’l-Kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye, III, 81; Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 182-183). 2. Şerḥu’l-Muvaṭṭaʾ li’ş-Şeybânî (el-Fetḥu’r-Raḥmânî bi-Şerḥi’l-Muvaṭṭaʾ rivâyeti Muḥammed b. Ḥasan eş-Şeybânî; yazma nüshaları için bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1993; DİA, XXXI, 417). 3. Şerḥu Taṣḥîḥi’l-Ḳudûrî. İbn Kutluboğa tarafından Kudûrî’nin el-Muḫtaṣar’ı üzerine yazılan eserin şerhidir. 4. İrşâdü’l-ḳadîr fî şerḥi’l-Menseki’ṣ-ṣaġīr. Ali el-Kārî’nin Rahmetullah es-Sindî’ye ait Lübâbü’l-menâsik adlı esere yazdığı el-Meslekü’l-müteḳassıṭ bi’l-menseki’l-mütevassıṭ isimli şerhine yazılmış bir şerhtir. Bir nüshası Mekke Kütüphanesi’nde bir mecmua içinde kayıtlıdır (Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 41; Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 187). Kaynaklarda Pîrîzâde’ye et-Taʿbîrü’l-münîr ʿalâ mevâżiʿ min şerḥi’l-Menseki’ṣ-ṣaġīr adlı bir eser daha nisbet edilir. 5. el-Keşf ve’t-tedḳīḳ li-Şerḥi Ġāyeti’t-taḥḳīḳ fî menʿi’t-telfîḳ. Telfikin câiz olduğu görüşünü benimseyen Molla Ferruh’a reddiyedir (Risâletü ġāyeti’t-taḥḳīḳ fî ʿademi cevâzi’t-telfîḳ ve’t-taḳlîd ismiyle kaydedilen nüshaları için bk. İÜ Ktp., AY, nr. 6392; Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 420/4, vr. 55^b-61^a). Bu risâle sebebiyle Pîrîzâde İbrâhim’in, Şeyhülislâm Minkārîzâde Yahyâ Efendi ile Şehâbeddin Ahmed el-Cevherî’nin de içinde bulunduğu bir grup âlimin övgüsünü kazandığı belirtilir. Pîrîzâde’nin ayrıca Şerḥu mesʾeleti’t-telfîḳ min taḥrîri İbni’l-Hümâm adlı bir risâlesi zikredilir. 6. Risâle fî ḥilli’t-tonbâk (Risâle fî teʿâṭi’t-tonbâk, Refʿu’l-iştibâk fî reddi daʿva’l-iltibâk). el-İltibâk ʿan ḥükmi mâʿi’t-tonbâk isimli müellifi bilinmeyen bir risâleye reddiye olarak kaleme alınmıştır. Her iki risâlenin Münih Devlet Kütüphanesi’nde kayıtlı bir mecmua içinde birer nüshası mevcuttur (el-İltibâk, nr. 884/7, vr. 108-115 ve Refʿu’l-iştibâk, nr. 884/8, vr. 119-124). 7. Risâle fî meẕhebi’l-İmâmi’l-Aʿẓam Ebî Ḥanîfe (İÜ Ktp., AY, nr. 6392; Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 420/5, vr. 62^b-65^b). 8. Mücâvezetü’l-mîḳāt bi-ġayri iḥrâm (Risâle fi’stiʿmâli’l-ḥîle limen ḳaṣade mücâvezete’l-mîḳāt, Risâle fî ḥükmi cevâzi’l-ʿamel bi’l-hîle limen ḳaṣade mücâvezete’l-mîḳāt bilâ iḥrâm). Risâlenin dört varaktan oluşan bir nüshası Mekke Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Fıkhu Hanefî, nr. 115). 9. Risâle fî ḥükmi ḳaṣri’ṣ-ṣalât fî ṭarîḳi Cidde (Risâle fî ḥükmi’l-ḳaṣr fî ṣalâti’l-müteveccih min Mekke ilâ Cidde). Bu risâleyi Tâceddin b. Ahmed ed-Dehhân’ın İcâdetü’n-necde bi-menʿi’l-ḳaṣr fî ṭarîḳi Cidde adlı risâlesinde naklettiği kaydedilir. 10. İḫtiṣârü’ṭ-Ṭırâzi’l-müẕheb fî beyâni’ṣ-ṣaḥîḥ mine’l-meẕheb. Hocası Bedrüddin eş-Şehâvî el-Mısrî’ye ait eserin muhtasarıdır.

Pîrîzâde İbrâhim’in kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinin başlıcaları şunlardır: Şerḥu Manẓûmeti İbni’ş-Şıḥne fi’l-ʿaḳāʾid, Fetâvâ, Şerḥu’l-Müsâyere li’bni’l-Hümâm, Şerḥu’l-Îżâḥ, ʿUddetü’s-sâlik fî aḥkâmi’l-menâsik, el-Ḳavlü’l-ezher fîmâ yüftâ fîhi bi-ḳavli’l-İmâm Züfer, el-Ḳavlü’l-fâṣıli’l-mâżî fî beyâni ḥükmi ʿazli’s-sulṭân li’l-ḳāḍî, Bulûġu’l-ereb fî beyâni arżi’l-Ḥicâz ve Cezîreti’l-ʿArab, el-Lümʿa fî ḥükmi’ṣ-ṣalâti’l-erbaʿ baʿde’l-cumʿa, el-Ḳavlü’l-bât fî îṣâli’s̱-s̱evâb li’l-emvât, Risâle fî meşrûʿiyyeti’l-ʿumre fî eşhüri’l-ḥac, el-Ḳavlü’s-sedîdü’l-müfîd fî ḥükmi’t-taḳlîd, el-Aḳvâlü’l-merżıyye fî taḥḳīḳi ḥükmi’l-iḳtidâʾ bi’l-muḫâlif, Risâle fi’l(fî ḥükmi’l)-işâre fi’t-teşehhüd, es-Seyfü’l-meslûl fî cevâzi defʿi’z-zekât li-âli’r-Resûl, Risâle fî enne li’l-insâni en yuḥdis̱e fî milkihî mâ şâʾe mâ lem yeḍurra bi-cârihî, Risâle fî maʿne’l-istiḥsân ve’l-ḳıyâs, Risâle fî cevâzi teʾḫîri’ṣ-ṣalât fi’s-sefer, Reddü’l-ḳavli’l-ʿanîd fî cevâzi’l-iḳtidâʾ bi’l-muḫâlif fi’l-ʿîd, Teblîġu’l-emel fî ʿademi cevâzi’t-taḳlîd baʿde’l-ʿamel, Risâle fî ḥükmi isḳāṭi’ṣ-ṣalât, Risâle fî men yuṭlaḳ ʿaleyhi’s-seyyid ve’ş-şerîf (risâlelerinin bir listesi için bk. Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 40-43). Kaynaklarda zikredilmemekle birlikte Ḥâşiye ʿale’l-Beyżâvî, Ḥâşiye ʿalâ Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-teʾvîl adlarıyla kayıtlı bir eser Pîrîzâde İbrâhim’e nisbet edilmektedir (İÜ Ktp., AY, nr. 2096). Kütüphane kayıtlarında el-Fıḳhü’l-Keydânî ismiyle Pîrîzâde’ye izâfe edilen eser (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 386) İbrâhim b. Mîr Dervîş el-Buhârî’nin Lutfullah en-Nesefî el-Keydânî’ye ait esere yazdığı şerhtir.

BİBLİYOGRAFYA
Pîrîzâde İbrâhim, Şerḥu’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir, İstanbul Müftülüğü Ktp., nr. 189, “Tercemetü’l-müʾellif”; İbn Nüceym, el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir (nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız), Dımaşk 1403/1983, neşredenin girişi, s. 12; Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, I, 19-20; Abdülmelik b. Hüseyin el-İsâmî, Semṭü’n-nücûmi’l-ʿavâlî fî enbâʾi’l-evâʾil ve’t-tevâlî (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali M. Muavvaz), Beyrut 1419/1998, IV, 472; Fihristü’l-Kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye, III, 81; Osmanlı Müellifleri, I, 261-262; Tûnekî, Muʿcemü’l-muṣannifîn (nşr. Sıddîk Kemâl el-Mekkî), Beyrut 1344/1925, III, 109-110; Brockelmann, GAL Suppl., II, 647; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 34; Îżâḥu’l-meknûn, II, 36, 121, 606, 676; M. Es‘ad Tales, el-Keşşâf an maḫṭûṭâti ḫazâʾini kütübi’l-evḳāf, Bağdad 1372/1953, s. 69; Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 36-37; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, I, 22; Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, el-Muḫtaṣar min Kitâbi Neşri’n-nevr ve’z-zeher fî terâcimi efâżili Mekke (nşr. M. Saîd el-Âmûdî – Ahmed Ali), Cidde 1406/1986, s. 39-44, 157, 168, 311, 413; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 37, 136; M. Habîb el-Hîle, et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 362-364; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 182-183; III, 1871, 1993; Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], I, 9-10; Mustafa Baktır, “el-Eşbâh ve’n-nezâir”, DİA, XI, 459; M. Yaşar Kandemir, “el-Muvatta’”, a.e., XXXI, 417.