PORSUK

451’de (1059) Tuğrul Bey’in Bağdat şahneliğine getirdiği Porsuk (Bursuk) (İbnü’l-Esîr, X, 9) 455’te (1063) hâcib tayin edildi. Ertesi yıl Sultan Alparslan tarafından tâbi devletlerden vergi tahsil etmekle görevlendirildi. Malazgirt Muharebesi’ne katıldığı rivayet edilirse de bu rivayet şüpheyle karşılanmıştır. 470’te (1077) Sultan Melikşah onu Anadolu’nun fethine memur etti. Emîr Porsuk’un, Rumlar’ı Büyük Selçuklu Devleti’ne 300.000 dinar haraç, bizzat imparatoru da 30.000 dinar cizye vermeye mecbur ettiği belirtilir (Bündârî, s. 69). Porsuk’un 471’de (1078) Sultan Melikşah’ın emriyle Kutalmışoğulları arasındaki mücadeleye karıştığı, Süleyman Şah ile iş birliği yaparak Mansûr’u bertaraf etmeyi başardığı, diğer bir rivayette ise Süleyman Şah ile Mansûr’un Bizans tahtına çıkmasında önemli rol oynadıkları İmparator Botaneiates ile ittifak yaptıkları, bundan dolayı başarılı olamadığı, hatta Türkmenler’in Süleyman Şah’ın etrafında toplanmasıyla onun daha da güçlenmesine sebep olduğu kaydedilmektedir (Ebü’l-Ferec, I, 328-329). Bu konuyla ilgili olarak kaynaklarda çok farklı rivayetler mevcuttur (Kafesoğlu, s. 105-106; Turan, s. 58 vd.). Sultan Melikşah, 477’de (1084-85) Musul’da bulunduğu sırada kardeşi Şihâbüddevle Tekiş’in Horasan’da isyan ettiğini öğrenip isyanı bastırmak için yola çıktığında yanındaki kumandanları arasında Porsuk da vardı (Yinanç, s. 145-146). Anadolu Selçuklu Sultanı Süleyman Şah’ın 18 Safer 479’da (4 Haziran 1086) ölümü üzerine Sultan Melikşah’ın 479 Cemâziyelâhirinde (Eylül-Ekim 1086) İsfahan’dan Halep’e sevkettiği ordunun öncü birliklerinin başında Porsuk da bulunuyordu. Süleyman Şah’ın İznik’te yerine vekil bıraktığı Ebü’l-Kāsım kendisini hükümdar olarak tanıması için Melikşah’a başvurdu. Sultan Melikşah, Ebü’l-Kāsım’ın isteğini reddetti ve Emîr Porsuk’u ikinci defa 50.000 kişilik (Komnena, s. 197) bir ordunun başında Anadolu’ya gönderdi (en erken Muharrem 480 / Nisan 1087). Porsuk, Anadolu Selçuklu Devleti’nin başşehri İznik’i üç ay kuşattıysa da Bizans İmparatoru Aleksios Komnenos’tan yardım gören Ebü’l-Kāsım karşısında bir sonuç alamadı. Ardından Sultan Melikşah onu geri çağırıp Urfa Emîri Bozan’ı İznik’e yolladı. Porsuk, Sultan Berkyaruk’un amcası Tutuş ile yaptığı taht kavgaları sırasında Berkyaruk’u destekledi. Berkyaruk, Tutuş’un güçlü ordusu karşısında mağlûp olunca 487 Şevvalinde (Ekim-Kasım 1094) onunla birlikte Sultan Mahmûd b. Melikşah’ın hâkimiyetindeki İsfahan’a sığındı (İbnü’l-Esîr, X, 234). Bağdat’taki ilk Selçuklu şahnesi olan Porsuk (a.g.e., X, 271) 490 Ramazanında (Ağustos 1097) bir bâtınî fedaisi tarafından öldürüldü. Oğullarından Akböri ile Zengî, Bâtınîler’i Porsuk’u öldürmeye azmettiren kişinin Vezir Mecdülmülk Ebü’l-Fazl Es‘ad b. Muhammed olduğunu ileri sürerek Berkyaruk’un saflarından ayrıldılar (a.g.e., X, 279) ve sultandan Vezir Mecdülmülk’ü kendilerine teslim etmesini istediler. Sultan da vezirini onlara teslim etmek zorunda kaldı. Bu durum Porsuk’un oğullarının ordu içindeki gücünü göstermektedir.

Oğul Porsuk da Sultan Berkyaruk’un kumandanlarındandı. Melik Muhammed Tapar’a bağlı emîrlerden Yinal b. Anuş Tegin el-Hüsâmî’ye karşı düzenlenen bir sefere kumandanlık eden Porsuk, Rey şehri önlerinde yapılan savaşta onu yenilgiye uğratarak (Rebîülevvel 496 / Aralık 1102) şehrin tekrar Berkyaruk’un hâkimiyetine geçmesini sağladı. 499’da (1105-1106) Selçuklu hânedanından Mengü Bars b. Böri Bars, Sultan Muhammed Tapar’a isyan edince Porsuk’un kardeşi Zengî onu yakalayıp İsfahan’a getirdi (a.g.e., X, 398). Hemedan valisi tayin edilen Porsuk, Sultan Muhammed Tapar’ın Hille Mezyedî Emîri Seyfüddevle Sadaka b. Mansûr’u yenerek katlettiği savaşta onun saflarında yer aldı (a.g.e., X, 447). Mevdûd b. Altuntegin’in 504’te (1111) Suriye’deki Haçlılar’a karşı Sultan Muhammed Tapar’ın emriyle başlattığı sefere katılan Porsuk başarısızlıkla sonuçlanan bu sefer sırasında hastalandı ve iktâı olan Hemedan’a dönmek zorunda kaldı (a.g.e., X, 487; Runciman, II, 101). Haçlılar’ı Suriye’den uzaklaştırmakta kararlı olan Sultan Muhammed Tapar, mahallî emîrlerin itaatini sağladıktan sonra Emîr Porsuk kumandasındaki büyük bir orduyu batıya sevketti (Ramazan 508 / Şubat 1115). Porsuk ordusunu el-Cezîre’de yürütürken Artukoğlu Necmeddin İlgazi ile Dımaşk Atabegi Tuğtegin, Sultan Muhammed Tapar’a isyan ettiler ve ona karşı Haçlı liderleriyle ittifak yaptılar. Karargâhını Halep’te kurmayı planlayan Porsuk kararını değiştirip Tuğtegin’i itaat altına almak istedi ve Humus (Hıms) emîriyle birlikte Tuğtegin’in ağırlıklarının bulunduğu Hama’yı yağma ve tahrip ederek burayı sultanın emriyle Humus Valisi Hayır Han (Kırhan) b. Karaca’ya teslim ettikten sonra Kefertab üzerine yürüdü. Müttefikler Kudüs Kralı Baudouin ve Trablusşam Kontu Pons’tan yardım istediler. Pons’un yardıma gelmesi üzerine ordugâhını Şeyzer’de kurmuş olan Porsuk taktik icabı el-Cezîre’ye çekildi; tehlikenin geçtiğine inanan müttefikler de dağıldı. Ardından Porsuk tekrar Kefertab’a yürüdü. Şehri ele geçirip Münkızoğulları’na teslim ettikten sonra Teldânis istikametinde ilerlerken Haçlı ordusunun baskınına mâruz kaldı. Ordusunu değişik istikametlere gönderdiğinden toparlanmaya vakit bulamadan ordugâhı Haçlılar tarafından zaptedildi (23 Rebîülâhir 509 / 15 Eylül 1115). Kardeşi Zengî ve 500 süvariyle ordugâhın karşısındaki bir tepeye çıkan Porsuk, kumandanlarının ısrarıyla bölgeden uzaklaştı ve esir düşmekten kurtuldu. Selçuklu ordusu da hiçbir netice elde edemeden el-Cezîre’ye döndü. Teldânis mağlûbiyeti Selçuklu sultanlarının Suriye’yi Haçlılar’dan kurtarma teşebbüslerinin de sonu oldu. Porsuk bundan birkaç ay sonra üzüntüsünden öldü (510/1116). Kardeşi Zengî de aynı yıl vefat etti (İbnü’l-Esîr, X, 511).

Torun Porsuk başta olmak üzere Porsukoğulları daha sonra Irak Selçuklu sultanları Mahmûd b. Muhammed Tapar ve kardeşi Mesud devrinde de önemli rol oynadılar. Ak Böri b. Porsuk, İlbegi b. Porsuk ile Zengî b. Porsuk’un oğulları Sultan Sencer karşısında Mahmûd b. Muhammed Tapar’ın safında yer aldılar. Torun Porsuk, Irak’ta meydana gelen olaylara aktif biçimde katıldı. Porsukoğulları daha sonra Irak Selçuklu sultanları I. Tuğrul ile Dâvud’u desteklediler. Tüster’in 533’te (1138-39) Porsukoğulları’ndan Hamza b. Porsuk’un hâkimiyeti altında olduğu kaydedilmektedir. Ünlü Selçuklu kumandanlarından Aksungur el-Porsukī de bu ailenin gulâmlarındandı.

BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Kalânisî, Târîḫu Dımaşḳ (Zekkâr), s. 279; Râvendî, Râhatü’s-sudûr (Ateş), I, 142; Ahbârü’d-devleti’s-Selcûkıyye (Lugal), s. 49; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 9, 148, 160, 222, 234, 271, 279, 289, 306, 320, 331, 341, 353, 398, 447, 459, 487, 509-511, 551; XI, 24, 25, 36, 47; Bündârî, Zübdetü’n-Nusra (Burslan), s. 69, 80, 130, 147, 162; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirʾâtü’z-zamân (nşr. Ali Sevim), Ankara 1968, s. 97, 119, 121, 231; Anonim Selçuknâme (trc. Feridun Nafiz Uzluk, Târîh-i Âl-i Selçuk III içinde), Ankara 1952, s. 11; İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-ḥaleb, II, 100, 161, 174, 176, 237; Ebü’l-Ferec, Târih, I, 328-329, 347-348; Müneccimbaşı, Câmiu’d-düvel: Selçuklular Tarihi (nşr. ve trc. Ali Öngül), İzmir 2000, I, 25, 67, 91, 106, 135, 140, 154, 232; A. Komnena, Alexiad: Malazgirt’in Sonrası (trc. Bilge Umar), İstanbul 1996, s. 197, 199, 201; Cl. Cahen, La Syrie du nord, Paris 1940, s. 261-263, 271-274, 289; a.mlf., Osmanlılardan Önce Anadoluda Türkler (trc. Yıldız Moran), İstanbul 1979, s. 89, 94; a.mlf., “Bursuḳ”, EI² (İng.), I, 1336-1337; M. Halil Yinanç, Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri I: Anadolu’nun Fethi, İstanbul 1944, s. 105 vd., 145-146; İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul 1953, s. 59, 75, 91, 102, 105-106, 159; C. E. Bosworth, “The Political and Dynastic History of the Iranian World”, CHIr., V, 67, 98, 108-109, 116, 128, 242; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971, bk. İndeks; Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara 1983, s. 127, 152, 216-217, 219, 232-233; Coşkun Alptekin, Dimaşk Atabegliği (Tog-teginliler), İstanbul 1985, s. 41, 50, 72-75; Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, II, 100-101, 108-110; Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara 1990, s. 14, 22, 24, 28, 44, 50, 53, 54, 111, 114, 128-134; a.mlf., Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul 2001, s. 41, 57, 65, 68, 72, 90, 142, 151, 165; Işın Demirkent, Bizans Tarihi Yazıları, İstanbul 2005, s. 180-184; Cl. Huart, “Bursuk”, İA, II, 819-820; Şehrâm Yûsufî Fer, “Bursuḳ”, DMBİ, XI, 712-713.