Рашид ад-дин Фазлуллах Хамадани. Жамиғ ат-тауарих: тарихтар жинағы. 5-ші том (2018)

Рашид ад-дин Фазлуллах Хамадани. Жамиғ ат-тауарих: тарихтар жинағы. 5-ші том. Кітапты түпнұсқадан аударып, түсініктеме жазғандар: З. Ж. Оразбай, М. З. Оразбаев; Редакциялап, сілтемелердің бір бөлігін жазған: Қ. Т. Тәжиев; Мәтіндегі өлең шумақтарын көркемдеуге қатысқан: А. Елгезек. Астана: Фолиант, 2018, 596 б. ISBN 9786013380896

Ғұлама ғалым Рашид ад-дин Фазлуллах Хамаданидің 1316 жылы парсы тілінде жарық көрген «Жамиғ ат тауарих» («Тарихтар жинағы») атты шығармасы түпнұсқадан алғаш рет қазақ тіліне толық аударылып, оқырман қауымның назарына ұсынылып отыр.

Бұл кітапта Ұлы далада ғасырлар бойы өмір сүріп, тіршілік еткен халықтардың пайда болуы, олардың түрлі тайпаларға бөлінуі, солардың ішінен кейіннен қазақ халқының құрамына кірген ру-тайпалардың шығу тегі, тарихы, өмірлік салт-дәстүрлері, ата қоныстары, бір-бірімен қарым-қатынастары, осы тайпалардың арасынан шыққан Ұлы қаған Шыңғыз ханның өмірбаяны, шежіресі, оның ата-бабаларының, даңқты ұлдары мен ұрпақтарының тарихы, жорықтары, нақыл сөздері мен өсиеттері, олар билік жасаған уақыттарында орын алған ерекше оқиғалар және көршілес елдердің билеушілерінің тарихы жазылған.

«Жамиғ ат-тауарих» жинағының бірсыпыра бөлімі 1836 жылы француз тіліне аударылған болатын. Одан кейін 1858-1888 жылдары И.Н. Березин орыс тіліне, 1911 жылы Э.Блоше француз тіліне аударды. Сонымен қоса, 1936 жылдан бастап КСРО Шығыстану институты ғылыми қызметкерлері тарапынан орыс тіліне аударылып, 1946 жылы 3-ші томы, 1952 жылы 1-ші томы, 1960 жылы 2-ші томы жарық көрді. Орыс тіліндегі бұл аударманың саяси цензуралық қатаң бақылауда жарыққа шыққан, әбден ескірген және бұрмаланған аударма болғанын ерекше атап өткіміз келеді. Ешбір түпнұсқалық факсимилесі берілмеген аудармада Орталық Азия тарихына қатысты тұстарына қажетті түсініктемелер жаңсақ, тіптен кемшіліктері көп болған. Сонымен бірге «Жамиғ ат-тауарих» жинағында түрлі-түсті суреттерімен берілген аса құнды миниатюралары, шежірелері, таңбалары секілді бай мұралары да мүлдем назардан тыс қалған еді. Одан кейін 1968 және 1980 жылдары А.А.Әли-заде «Жамиғ ат-тауарих» жинағының 2 том қолжазба нұсқаларының салыстырмалы мәтіндерін жариялады. Міне, осындай іргелі еңбек алғаш рет толық аударылып, қазақ оқырмандарына жол тартып отыр. ХІХ ғасырдан бастап ағылшын, француз, неміс, орыс, қытай және өзге тілдерге аударыла бастаған теңдессіз туынды алғаш рет қазақ тіліне 2017 жылы аударылып, Оңтүстік Қазақстан облысы әкімшілігінің демеушілігімен жарық көрген еді. Оны қазақ тіліне тікелей аударған араб, парсы тілдерінің білгір маманы, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының Ғұламалар кеңесі мүшесі, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің «Түркітану» ғылыми-зерттеу орталығының аға ғылыми қызметкері Зәріпбай Жұманұлы Оразбай. Халықаралық Түркі академиясының ұйымдастыруымен алғашқы аударманың кейбір кемшін тұстары толықтырылып, көне сөздердің арнайы сөздігі реттеліп, жүйеленген, ғылыми талапқа сай екінші басылымы баспаға ұсынылып, зерделі зерттеушілер мен оқырман қауымға ұсынылып отыр. Бұл тұста аудармашы ғылым талабына сай қолжазбада жазылған мәтінді ешқандай өзгертпей, сөзбе-сөз қаз-қалпында аударды. Сондықтан аудармашы парсы тіліндегі түпнұсқадағы түрлі халықтардың аттары мен жер-су атауларын және арнайы терминдерді мүмкіндігінше түпнұсқаға сәйкес қаз-қалпында таңбалауды көздеді. Аудармаға негіз болған шығарманың парсы тіліндегі 1528 бет нұсқасы 1994 жылы Тегеранда «Әл-Барз» баспасы тарапынан шығарылған. Бұл толық нұсқаның факсимилесі де қоса берілді.