RÁSONYI, László

Macaristan’ın Liptószentmiklós şehrinde doğdu. 1921’de Pázmány Péter Katolik Üniversitesi’nden mezun olarak Macar tarihi uzman öğretmeni diplomasını aldı. Aynı yerde Türk filolojisi alanında Macarca belgelerdeki Kuman kişi adları üzerine doktora yaptı. Yüksek öğrenimi sırasında ünlü Türkolog Gyula Németh’in, Hungarolog Zoltán Gombocz’un ve öğrenimini tamamlamak için gittiği Berlin Üniversitesi’nde Bang Kaup’un öğrencisi oldu. 1921-1935 yıllarında Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi’nde müdür yardımcılığı ve müdürlük görevlerini yürüttü. Aynı dönemde Berlin’deki Staatsbibliothek’te, Helsinki Üniversitesi Kütüphanesi’nde ve İstanbul Türkiyat Enstitüsü’nde araştırmalar yaparak Türkoloji sahasıyla ilgili malzeme topladı. 1922’den itibaren yayımlanmaya başlanan çalışmalarıyla üç defa Macar Bilimler Akademisi tarafından ödüllendirildi. Türk onomastiğinin temellerini oluşturma konusundaki gayretleriyle 1932’de aynı akademinin Feridun Bey ödülüne lâyık görüldü. Türk kişi adları üzerine yaptığı incelemeler hakkında konferans vermesi için 1934’te Türk Dil Kurumu tarafından Türkiye’ye davet edildi.

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Atatürk’ün tâlimatıyla kurulan Hungaroloji Kürsüsü hocalığını ve başkanlığı görevini almak üzere yine Atatürk’ün arzusuyla Türkiye’ye çağrıldı. 1942’ye kadar burada başta en eski Macar tarihi olmak üzere Macar dili ve edebiyatı dersleri verdi. Öğrencileri arasında M. Tayyip Gökbilgin’in de bulunduğu Rásonyi, Türk bilim dünyasına önemli isimler kazandırmasının yanı sıra buradaki en büyük hizmetlerinden biri ilmî çalışmalar için gerekli olan bir seminer kütüphanesi kurması olmuştur. Ünlü müzikolog Béla Bartók’un Türk halk müziği araştırmalarını organize etti ve destekledi. Macar hükümetinin kendisini Kolozsvár (bugün Romanya’da Cluj) Üniversitesi’nde ordinaryüs profesör olarak görevlendirmesiyle 1942 sonbaharında Türkiye’den ayrıldı. Koloszvár’da Türk dili ve tarihinin okutulduğu Türkoloji Enstitüsü’nü kurdu. Savaş sebebiyle burayı terkettikten sonra 1947-1949 yılları arasında Balkan Enstitüsü’nde araştırmacı olarak görev yaptı. Bu enstitünün ilga edilmesiyle Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi’ne bilimsel danışman sıfatıyla tayin edildi. Burada Macar Doğu araştırmalarının temelini oluşturan Doğu Seksiyonu’nu kurmakla Türklük bilimi adına anlamlı bir misyon üstlendi. 1962’de emekli olan Rásonyi, Ankara Üniversitesi’nin daveti üzerine Hungaroloji Kürsüsü’ndeki profesörlük görevine döndü ve bu görevi sekiz yıl daha sürdürdü. Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu şeref üyeliğine seçildi, Cumhuriyet’in 50. yıl dönümünde devlet nişanı aldı. Aynı yıl Macar Bilimler Akademisi kendisine dil bilimi doktoru unvanını verdi. 4 Mayıs 1984’te Budapeşte’de öldü.

Rásonyi, Ortaçağ Macar tarihinin birçok probleminin çözülmesinde önemli bir işlevi olan Türk özel adlarının incelenmesi alanında kişi adlarını ad verme geleneklerine göre totemistik adlar, amaçlı adlar, tesadüfî adlar, teofor adlar, “hypochoristica”lar, kişilere bağlı olarak verilen adlar ve unvan adları şeklinde yedi grupta sınıflandırmış, Türk özel adlarını köken bilimi, anlam bilimi ve ses bilimi açısından incelediği gibi yapım ekleri ve bunlardaki morfolojik özellikler üzerinde durmuştur. İncelemeleri Türkçe’nin kelime hazinesi bakımından değerli sonuçlar vermiştir. Arkaik dönemde kullanılan çok sayıda kelimeyi de göstermiştir. Bu çalışmalarının Türk onomastiğinin kurulmasında çok değerli payı vardır. Türk onomastiği araştırmalarında Zoltán Gombocz’un Árpád hânedanı dönemi Türkçe kişi adlarına ilişkin çalışmasından ilham alarak Kıpçaklar’ın ve onlarla akraba olan, kitleler halinde Ortaçağ’da Macaristan’a yerleşen Kumanlar’ın adlarına ayrıca eğilmiştir. Bunları sınıflandırıp yorumlamakla denilebilir ki selefi olan Martinus Theodorus Houtsma ve Jean Sauvageot’yu geçmiştir. Macaristan Kumanları’na ait topladığı malzemeden önemli sonuçlar elde etmiş, Memlükler’le olan ilgilerine dikkat çekmiş ve Anadolu’daki bazı adlarla bağları olabileceği hususunu ortaya koymuştur. Aynı malzemeye dayanarak Rumen prensliklerinin kurulmasında ve yönetilmesinde Kuman unsurlarını göstermiştir (TKA, III-VI [1966-1969], tür.yer.). Bir Türk özel adları dergisinin yayımlanması için gayretleri olmuş ve Türk bilim adamlarının buna dair malzemeye ulaşılabilmesi için oldukça geniş bir bibliyografya yayımlamıştır (TDe., I [1964], s. 71-101). Onomasticon Turcicum adını verdiği, yaklaşık 80.000 fişten oluşan Türkçe adlar katalogunun üzerinde ölümünden sonra bilim adamlarının çalıştığı bilinmektedir (Baski, tür.yer.). Ayrıca birçok dergide Türkoloji’nin çeşitli alanlarında 100’ü aşkın makalesi yayımlanmıştır (yayınlarının listesi için bk. TK, IX/105 [1971], s. 765-769).

Eserleri. 1. Macar Arkeolojisinde Hunlar, Avarlar, Macarlar (İstanbul 1938). Ural-Altay ailesinin üç mensubunun atlı kültürü ve bunların ortak özelliklerinden bahseder. 2. Dünya Tarihinde Türklük (Ankara 1942). İlk olarak daha küçük hacimde Magyar Szemle dergisi için Kırımlı fikir adamı Seydahmet Kırımer’in teşvikiyle hazırlanmıştı. Türk kavimleri tarihinin özeti olan bu kitap Türkiye’de ilk defa yetkili bir uzman tarafından yazılmış olması sebebiyle büyük ilgi uyandırmıştır. 3. Macarlar ve Türkler (Budapeşte 1944). İki ulus arasındaki tarihî ve kültürel ilişkilerin başlangıçtan 1940’lara kadar bir çerçevesini çizmiştir. 4. Török nyelvtan (Budapest 1960). Pratik Türkçe gramer kitabıdır. 5. Tarihte Türklük (Ankara 1971). Dünya Tarihinde Türklük adlı eserinin genişletilmiş şeklidir. 6. Hidak a Dunán (Budapest 1981). Tuna havzasında yaşayan Bulgar, Rumen ve Macarlar’ın geçmişinde Hun, Ogur, Avar ve Peçenek gibi Türk kavimlerinin oynadığı rolü, karşılaştırmalı dil biliminden faydalanarak ve bu ülkelerdeki kişi ve yer adlarının etimolojisini yaparak ortaya koymuştur (trc. Hicran Akın, Tuna Köprüleri, Ankara 1984). 7. Türk Devletinin Batıdaki Vârisleri ve İlk Müslüman Türkler (Ankara 1983).

BİBLİYOGRAFYA
L. Rásonyi, “Kuman Özel Adları”, TKA, III-VI (1966-69), s. 71-144; I. Baski, A Preliminary Index to Rasonyi’s Onomasticon Turcicum, Budapest 1986; “Prof. Dr. László Rásonyi’nin Hal Tercümesi”, TK, IX/105 (1971), s. 763-769; L. Ligeti, “Le Professeur L. Rásonyi”, AOH, XXVIII/1 (1974), s. 147-150; K. Zsuzsa, “László Rásonyi” (1899-1984), a.e., XXXVIII/1-2 (1984), s. 216-218; Şerif Baştav, “Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinde Rásonyi’yi Anma Töreni (23 Ocak 2001)”, TK, XXXIX/457 (2001), s. 8-11; Hasan Eren, “Râsony”, TA, XXVII, 231-232; “Rasonyi, Laszlo”, TDEA, VII, 284-285.