Refik Düzyol. Birinci Dünya Savaşı’nda Bitlis. Yüksek lisans tezi (1995)

Birinci Dünya Savaşı’nda Bitlis. Yüksek lisans tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995, V+187 s.

ÖNSÖZ

Uzun bir tarihi geçmişe sahip olan Bitlis, jeopolitik önemi dolayısiyle sık sık işgâllere uğramıştır. Çünkü Toros Dağları sistteminin Türkiye-İran hududu ile
İskenderun Körfezi arasında geçit sağlayan bir konuma sahiptir. Bitlis şehri bu dağ
seddinin darlaşan sahasında tabii bir yol hazırlayacak şekilde kurulmuştur. Bu sebeple bu yolun kontrolünü eline geçirmek isteyen güçler arasında tarih boyunca büyük mücadeleler meydana gelmiştir.

Rusya Çar’ı 1. Petro’dan itibaren, Orta Doğu ve Akdeniz’de söz sahibi olmak,
sıcak denizlerde hâkimiyet sağlamak, siyasetinin en belirgin cephesini teşkil etmiştir. Rusya, bu amaçlar doğrultusunda 1, Dünya Savaşı’nda Doğu Anadolu şehirlerini işgâl etmeye başlamıştır. Bitlis’i ele geçirmek suretiyle güneyden İskenderun Körfezi’ne ulaşmak istiyordu ve Rusların Osmanlı Devleti içerisindeki Ermeni unsuru ile ilgilenmeleri, Anadolu topraklarının parçalanması amacının bir tezahürü idi.

Öte yandan işgâlci Avrupa Devletileri’nn Osmanlı topraklarını parçalamak
süretiyle Doğu Anadolu’da bir Ermeni Devletini kurmak istemeleri bilinen bir gerçektir. İşte Bitlis şehri, jeopolitik konumu yanında işgâlcilerin Ermenilere vermek istedikleri Doğu Anadolu’da “Vilâyeti-i Sitte” adı verilen altı Vilâyetten biri olması açısından da özel bir önem arz ediyordu.

Tarih içerisinde küçümsenmeyecek bir konuma sahip olan Bitlis’in yakın tarih
içerisinde, özellikle de 1. Dünya savaşında Rus işgâlinin ulaştığı son şehir olarak
durumunu, cereyan eden olayları akademik ölçüler içerisinde tesbit etmek başlıca
amacımızdır. Ayrıca bu ilimizin geçmişini ortaya koyarak, bugün ve geleceğe ibret olabilecek dersler çıkarabilirsek çalışmamız amacına ulaşacaktır.

Araştırmamızda, bundan önce yazılmış tarih kitapları, tarihi değere haiz diğer
eserler,arşiv belgeleri, canlı tanıkların ifadeleri kaynak olarak kullanılmıştır. Uzun bir çalışma sonucu tesbit edilen bilgi ve belgeler, tasnif ve tahlile tâbi tutulmuş, nihayet konu ile ilgili genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Bitlis ve civarında savaş öncesi ve sonrasında cereyan eden Ermeni tedhiş hareketleri ile ilgili arşiv belgelerinin hem fotokopileri, hem de latin harflerine aktarılmış metinlerine tezimizin ekinde yer verilmiştir. Söz konusu belgelerin bir kısmını tezin münderecatına sindirmeye çalışırken bir kısmının bütünlüğünü bozmadan vermeyi uygun gördük.

Bu araştırmanın her safhasında yardımını esirgemeyen danışman Hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Çelik’e teşekkür etmeyi borç bilirim.

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER … I
ÖNSÖZ … V
GİRİŞ … 1
A. BİTLİS TARİHİNE TOPLU BİR BAKIŞ … 1
I. Bitlis Adının Menşei … 1
II. İlk Çağ’da Bitlis … 2
III. Dört Halife Devrinde Bitlis … 4
IV. Emeviler Devrinde Bitlis (661-750) … 4
V. Abbasiler Devrinde Bitlis (750-1258) … 4
VI. Büyük Seçuklular Zamanında Bitlis … 5
VII. Dilmaçoğulları Beyliği Zamanında Bitlis … 5
VII. Sökmenliler Beyliği Zamanında Bitlis … 6
VIII. Eyyübiler Zamanında Bitlis … 7
IX. Osmanlılar Zamanında Bitlis … 8

I. BÖLÜM

B- BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA BİTLİS … 11

I. Dünya Savaşını Doğuran Sebepler … 11
II. Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na Girmesi … 14
III. Birinci Dünya Savaşında Rusların Doğu Anadolu’yu İşgâli … 17
IV. Van Gölü Çevresinin Ruslar Tarafından İşgali … 20
V. Adilcevaz ve Ahlat’ın Ruslar Tarafindan İşgâli … 22
VI. Tatvan’ın Ruslar Tarafindan İşgali … 22
VII. Tatvan’ın Türk Kuvvetleri Tarafından Geri Alınması … 23
VIII. Erzurum’un Ruslar Tarafindan İşgali … 24
IX. Rusların Bitlis’i İşgâl Hazırlıkları … 25
X. Rusların Bitlis’i İşgâli … 27
XI. Rus İşgali ve Harekatı Sonucunda Bitlis ve Havalese’nden Yapılan İlk Göçler … 29
XII. İşgaller Üzerine Bitlis ve Havalisinden Yapılan II. Göçler … 30

II. BÖLÜM

C. I DÜNYA SAVAŞI BİTLİS’İ KURTARMA HAZIRLIKLARI … 31
I. Kolordu Kumandanlığına Mustafa Kemal’in Tayini … 31
II. 16. Kolordu’ya Bağlı 5. Tümen’in Savunma Hazırlıkları … 32
III. 16. Kolordu’ya Bağlı Birlik ve Gönüllü Milis Müfrezelerin Mart 1916’daki Durumları … 32
IV. 16. Kolordu Bölgesindeki Müfrezelere Mustafa Kemak Paşa’nın Verdiği Talimatlar … 34
V. 16. Kolordu Bölgesinde Mustafa Kemal’in Aldığı Tedbirler … 35
VI. 16. Kolordu’ya Bağlı 5. Tümen ve Gönüllü Milis Müfrezelerinin Taarruz Hazırlıkları … 38
VII. Mustafa Kemal Paşa’nın Bitlis ve Havalisindeki Denetimleri … 40
VIII. Türk Kuvvetlerinin Bitlis ve Havalisinde Takviye ve Taarruz Hazırlakları … 44
IX. 2 Ağustos 1916 Muharebeleri … 47
X. 3 Ağustos 1916M harabeleri … 48
XI. 4 Ağustos 1916 Muharebeleri … 49
XII. 5 Ağustos 1916 Muharebeleri … 49
XI. 6 Ağustos 1916 Muharebeleri … 50
XIV. Rusların Bitlis’ten Çekilmeye Başlamaları … 51
XV. 7 Ağustos 1916 Muharebesi … 53
XVI. Bitlis’in Kurtuluşu ve Rus İşgâlinin Sona Ermesi … 54

III. BÖLÜM

C. RUS İŞGÂLİ VE ERMENİLER … 59
I. Tarihte Türk-Ermeni İlişkileri … 59
II. I. Dünya Savaşından Önce Ermenilerin Türkiye’deki Durumu … 60
III. Ermeni Olaylarının Başlamasında Rusya’nın Rolü … 61
IV. Bitlis ve Havalisinde Ermeni Komitelerinin I. Dünya Savaşından Önceki Faaliyetleri … 63
IV. Ermeni Olaylarının Başlamasında Patrikhane ve Kiliselerin Rolü … 65
V. Musa Bey Olayı ve Buna İlişkin Ermeni Propogandaları … 67
VI. Ermeni Komitelerinin Bitlis ve Havalisindeki İlk Olayları … 68
VII. 1900-1908 Yılları Arasında Bitlis ve Havalisinde Meydana Gelen Ermeni Olayları … 73
VIII. II. Meşrutiyet’ten Sonra Türk-Ermeni İlişkileri … 77
IX. I. Dünya Savaşında Ermeniler ve Bitlis’te Ermeni Mezalimi … 84
X. Ermenilerin Bitlis Şehir Merkezinde Yaptıkları Mezalim … 93
XI. Bitlis’te Ermeniler Tarafindan Tahrip Edilen Mukaddes Mekânlar, Resmi Daireler ve Umumi Binalar … 95
XII. Görenlerin Gözüyle Bitlis’te Rus ve Ermeni Mezalimi … 96

SONUÇ … 107
ERMENİLERİN 1.DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ VE SAVAŞ İÇERİSİNDE YAPTIKLARI İSYAN VE KATLİAMLARLA İLGİLİ ARŞİV BELGELERİ … 108
BİBLİYOĞRAFYA … 181