Tam adı Reyḥânetü’l-elibbâ ve zehretü’l-ḥayâti’d-dünyâ’dır. Müellif eserini, Ḫabâya’z-zevâyâ fîmâ fi’r-ricâl mine’l-beḳāyâ adlı kitabını esas alarak orada yer alan yetmiş kadar biyografiyi 156’ya çıkarmak suretiyle meydana getirmiştir. Corcî Zeydân bu eseri en önemli edebiyat ve tarih kitapları arasında saymaktadır (Târîḫu âdâbi’l-luġati’l-ʿArabiyye, II, 301). Ancak üslûbunun edebî/secili nesir biçiminde olması övgü ve tasvirlerinde abartılara yol açmıştır. Müellif eserini düzenlerken şair ve edipleri bölgelere göre tasnif etme, başlık koyma, şair ve ediplerin biyografilerine yer verme, onların şiirlerinden örnekler alma ve üslûp bakımından Ebû Mansûr es-Seâlibî’nin Yetîmetü’d-dehr’i ile İmâdüddin el-İsfahânî’nin Ḫarîdetü’l-ḳaṣr’ından etkilenmiştir.
Reyḥânetü’l-elibbâ dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Şam, Halep ve civarından kırk üç, ikincisinde Mağrib’den on bir, Hicaz (Mekke) ve Yemen’den yirmi altı şairin biyografisiyle şiirlerinden örneklere yer verilmiştir. Hafâcî, üçüncü bölümde Şam’dan Mısır’a gidiş sebebini anlattıktan sonra yetmiş bir şairin biyografisi yanında şiirlerinden örnekler zikretmiştir. Dördüncü bölümde Anadolu’da ve İstanbul’da karşılaştığı, faydalandığı âlim ve ediplerle ileri gelen kişiler hakkında bilgi vereceğini belirttiği halde (II, 247-248) “Türk dilinin Mütenebbî’si” diye andığı şair Bâkî dahil olmak üzere sadece beş şairle onların eserlerinden bazı örneklerle yetinmiştir (II, 247-280). Müellif eserin hâtime kısmında ilmî, edebî ve tarihî birçok konuya geniş biçimde temas etmiştir. Önce Osmanlılar’da ilmin ve ulemânın azalması ve rağbet görmemesi, idareciler arasındaki düşmanlık ve diğer zaafların yayılmasıyla ilgili görüşlerini belirtmiş (II, 283-307), ardından kendi biyografisiyle hocalarından ve eserlerinden söz etmiş (II, 325-340), kendine ait beş makāmeye yer vermiştir. Bu arada “el-Maḳāmetü’r-Rûmiyye”sinde Anadolu halkının ve ulemâsının durumuyla ilgili yakınmalarını dile getirmiştir (II, 354). İbnü’l-Mu‘tezz’in aynı adı taşıyan eserinden esinlenerek “el-Fuṣûlü’l-ḳıṣâr” adını verdiği alt bölümde (II, 355-370) hikmetli sözlere ve özdeyişlere yer vermiştir. Bu arada İbnü’l-Mu‘tez, Ebû Firâs el-Hamdânî, Ali b. Cehm gibi şairlerin şiirlerinden yaptığı seçmeleri açıklamış, mübalağanın şiirdeki konumunu belirtmiş, tabakātü’ş-şuarâ, tabakātü’l-bülegā, kıraat vecihlerinin farklılığı ve tevcihleri üzerinde durmuştu. Hafâcî, eserinde örnek olarak seçtiği şiirleri açıklarken başta edebî sanatlar olmak üzere belâgatla ilgili konularda doyurucu bilgiler vermiş, bunların dışında edebiyat, nahiv, lugat, tefsir, fıkıh ve kelâmla ilgili birçok konuyu ele almıştır.
Reyḥânetü’l-elibbâ’nın çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları vardır (Reyḥânetü’l-elibbâ, neşredenin girişi, I, 17-18). İbrâhim b. Abdülgaffâr ed-Desûkī’nin tashihiyle Bulak (1273) ve Kahire (1294, 1306) baskılarından sonra ilmî neşrini Abdülfettâh Muhammed el-Hulv gerçekleştirmiş (I-II, Kahire 1387/1967), 276 kaynağa dayanılarak yapılan neşrin sonunda ayrıntılı bir indekse yer verilmiştir. Reyḥânetü’l-elibbâ’nın müellifi bilinmeyen bir muhtasarının yazma nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de mevcut olup (Edeb, nr. 4084) sondan biraz eksiktir. Muhammed Emîn el-Muhibbî’nin Reyḥânetü’l-elibbâ’ya yazdığı zeyil olan Nefḥatü’r-Reyḥâne ve reşḥatü ṭılâʾi’l-ḥâne’si 380 biyografiyi kapsamaktadır. Muhibbî’nin başlayıp öğrencisi Muhammed b. Mahmûd es-Suâlâtî’nin tamamladığı Ẕeylü Nefḥati’r-Reyḥâne (Ẕeylü’n-Nefḥa ve neylü’l-minḥa) otuz biyografi içerir (nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Kahire 1391/1971). İbn Ma‘sûm’un Sülâfetü’l-ʿaṣr fî meḥâsini’ş-şuʿarâʾi bi-külli Mıṣr’ı da Reyḥâne’ye zeyil olarak hazırlanmış olup XI. (XVII.) yüzyılda Mekke, Medine, Suriye, Mısır, Yemen, Acem, Bahreyn ve Mağrib’de yetişen şairleri ihtiva etmektedir (Tahran 1324; Kahire 1324; Katar 1382). Birbirini tamamlayan bu üç eser, İslâm ülkelerinin çeşitli bölgelerinde yaşayan şairlerle eserlerine dair zengin bilgiler içeren bir külliyat teşkil eder.
BİBLİYOGRAFYA
Şehâbeddin el-Hafâcî, Reyḥânetü’l-elibbâ (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv), Kahire 1386/1967, neşredenin girişi, I, 16-18, 32-39; II, 247-280, 773-776 (Fihrist); Muhibbî, Nefḥatü’r-Reyḥâne (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv), Kahire 1387/1967, neşredenin girişi, I, 25-31, 38-39; Serkîs, Muʿcem, I, 831; Brockelmann, GAL, II, 285; Suppl., II, 396; Îżâḥu’l-meknûn, I, 605; Corcî Zeydân, Târîḫu âdâbi’l-luġati’l-ʿArabiyye, Beyrut 1967, II, 301; Mustafa eş-Şek‘a, Menâhicü’t-teʾlîf ʿinde’l-ʿulemâʾi’l-ʿArab, Beyrut 1974, s. 460; Abdülcebbâr Abdurrahman, Zeḫâʾirü’t-türâs̱i’l-ʿArabî el-İslâmî, [baskı yeri yok] 1401/1981, I, 497; Maʿa’l-Mektebe, s. 167-168; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ʿUyûnü’l-müʾellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 165-166; Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, II, 289; F. Krenkow, “al-K̲h̲afād̲j̲ī”, EI2 (İng.), IV, 912-913; Mustafa Öz, “İbn Ma‘sûm”, DİA, XX, 173; İsmail Durmuş, “Muhibbî”, a.e., XXXI, 36.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 42-43 numaralı sayfalarda yer almıştır.