REYHÂNÎ, Emîn b. Fâris

24 Kasım 1876’da Beyrut’un kuzeydoğusunda Füreyke köyünde doğdu. Hıristiyan Mârûnî bir aileye mensuptur. Evini saran fesleğenler (reyhan) sebebiyle Reyhânî nisbesini almıştır. İlk öğrenimini köyünde tamamladı. Tüccar olan babasının işleri için amcasıyla birlikte 1888’de Amerika Birleşik Devletleri’ne gitti. New York’ta öğrenimine devam ettiği yıllarda bir yandan da ailesinin işlerine yardım etti. Öğrenciliği sırasında William Shakespeare ile Victor Hugo’nun eserlerini tanıması edebiyata ve tiyatroya ilgisini arttırdı. Gezici bir tiyatro grubuyla altı ay süren bir turneye çıktı. Bir süre gece okuluna devam ettikten sonra 1897’de New York Law School’da hukuk eğitimine başladı. Ertesi yıl hastalanınca eğitimini yarıda bırakmak zorunda kaldı. Lübnan’a dönerek bir okulda İngilizce öğretmenliği yapmaya başladı. Bu arada Arapça’sını geliştirdi. Ömer Hayyâm, Ebü’l-Alâ el-Maarrî ve İbn Haldûn gibi şair ve düşünürlerin eserlerini okuma fırsatı buldu. Ardından New York’a dönüp ailesinin ticarî işleriyle ilgilenmeye devam etti (1899). Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin rubâîlerini The Quatrains adıyla İngilizce’ye çevirip yayımladı. Bu yıllarda özellikle Amerikalı filozof Ralph Waldo Emerson ve Walt Whitman’ın etkisi altında kaldı. New York’ta Arapça yayımlanan haftalık el-Hüdâ gazetesinde takma adlarla makaleler yazdı.

1905’te Lübnan’a döndü ve Suriye Protestan Koleji’nde (daha sonra Beyrut Amerikan Üniversitesi) ders vermeye başladı; bir yandan da edebiyat çalışmalarına devam etti. Gazetelerde ve özellikle Şibl Demmûs’un el-Iṣlâḥ gazetesinde Osmanlı idaresi aleyhinde birçok makalesi yayımlandı. II. Abdülhamid yönetimini eleştiren ʿAbdülḥamîd fi’l-Âsitâne adlı oyunu Beyrut’ta sahneye konuldu. Bu dönemde Füreyke’deki evi edip ve düşünürlerin uğrak yeri oldu. İttihat ve Terakkî yönetimi tarafından takibata uğrayan Muhammed Kürd Ali’yi bir müddet burada sakladı. The Book of Khalid adlı ilk romanını bu sırada kaleme aldı. Kendisine Arap dünyasında büyük ün kazandıran ve “Füreyke filozofu” olarak anılmasına sebep olan er-Reyḥâniyyât adlı makalelerini iki cilt halinde neşretti. New York’a dönerken uğradığı Paris ve Londra’da başta Halîl Cibrân olmak üzere pek çok edebiyatçı ile tanışma imkânı buldu. The Book of Khalid’i New York’ta yayımladı (1911).

1916 yılında Amerikalı ressam Bertha Case ile evlendi. Ertesi yıl eşiyle birlikte, I. Dünya Savaşı’nı sona erdirmek isteyen Papa XV. Benedict’i ziyaret etti. Daha sonra Filistin sorunuyla ilgili olarak Amerika Birleşik Devletleri’nin eski başkanlarından Theodore Roosevelt ile görüştü. Aynı yıl New York’ta Suriye ve Lübnanlılar’ı Türkler’e karşı İtilâf devletleri saflarında birleşmeye çağıran Suriye ve Cebelilübnan Hürriyet Birliği’nin kurucuları arasında yer aldı. 1919’da toplanan Hague Barış Konferansı’nda ve 1921’de Washington’da düzenlenen Silâhlanmanın Sınırlandırılması Konferansı’nda Arap dünyasını temsil etti. Hayatını Doğu ile Batı’nın yakınlaşması, Arap topraklarının Osmanlı yönetiminden kurtarılması ve Filistin topraklarında etkinliklerini arttıran yahudilerle mücadeleye adayan Reyhânî 1922 yılında Araplar’ın yaşadığı bölgeleri ziyaret ederek Şerîf Hüseyin, İmam Yahyâ b. Muhammed, Abdülazîz b. Suûd, Ahmed Câbir es-Sabâh ve I. Faysal gibi Arap liderleriyle görüştü. Gözlemlerini daha sonra kitap halinde yayımladı (Mülûkü’l-ʿArab; Târîḫu Necdi’l-ḥadîs̱; Arabian Peak and Desert). 13 Eylül 1940’ta Füreyke’de öldü.

XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Amerika kıtasına göç eden Araplar’ca geliştirilen edebiyatın (bk. MEHCER EDEBİYATI) önde gelen isimlerinden olan Emîn er-Reyhânî hakkında 100 civarında kitapla pek çok makale yazılmış ve doktora tezleri yapılmıştır. Amerika Birleşik Devletleri’nde adına bir enstitü kurulmuş (The Ameen Rihani Institute), eserleri birçok dile çevrilmiş ve Füreyke’deki evi müze haline getirilmiştir. Bir Arap milliyetçisi olan Reyhânî hayatı boyunca birleşik bir Arap devletinin kurulmasını hayal etmiş, Arap liderlerini bir araya getirmek için yoğun çaba harcamıştır. Hıristiyanlık dışındaki dinlere karşı hoşgörülü olmakla birlikte onun din adamlarına karşı olumsuz bir tavır sergilediği görülmektedir. Osmanlı yönetiminin devrilmesi için mücadele etmesine rağmen bir konuşmasında Osmanlılar’ın farklı din mensuplarına gösterdiği müsamaha sayesinde iyi bir yere ulaştığını ifade etmesi dikkat çekicidir (er-Reyḥâniyyât, I, 40). Muhammed Hüseyin Kâşifülgıtâ; Emîn er-Reyhânî, Anistâs el-Kermelî ve Corcî Zeydân ile yaptığı tartışmaları el-Mürâcaʿâtü’r-Reyḥâniyye adlı eserinde toplamıştır (I-II, Beyrut-Sayda 1331).

Eserleri. Reyhânî Arapça ve İngilizce pek çok eser kaleme almış, eserlerinin bir kısmı ölümünden sonra kardeşi Albert er-Reyhânî tarafından yayımlanmıştır. Henüz basılmamış eserleri Füreyke’deki Emîn er-Reyhânî Müzesi Arşivi’nde bulunmaktadır.

Arapça Eserleri: Nübẕe fi’s̱-s̱evreti’l-Firenciyye (New York 1902); el-Muḫâlefetü’s̱-s̱ülâsiyye fi’l-memleketi’l-ḥayevâniyye (New York 1903; Hayvan Krallığında Üçlü Dayanışma adıyla Muammer Sarıkaya tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir [İstanbul 2002]); el-Mekkârî ve’l-kâhin (New York 1904); er-Reyḥâniyyât (edebî, felsefî, siyasî ve içtimaî konulardaki makalelerden oluşur; I-II, Beyrut 1910-1911; III-IV, Beyrut 1923-1924); Zenbaḳatü’l-Ġavr (New York 1914; Beyrut 1963); Mülûkü’l-ʿArab ev riḥletün fi’l-bilâdi’l-ʿArabiyye (Beyrut 1924, 1929, 1951); Târîḫu Necdi’l-ḥadîs̱ (Beyrut 1928, 1954); en-Nekebât (Beyrut 1928, 1948); et-Taṭarruf ve’l-Iṣlâḥ (Beyrut 1928, 1930, 1950); Entümü’ş-şuʿarâʾ (Beyrut 1933, 1953); Vefâʾü’z-zamân (Beyrut 1934); Fayṣalü’l-evvel (Beyrut 1934); Ḳalbü’l-ʿIrâḳ (Beyrut 1935, 1957, Irak’ın Kalbi adıyla Muammer Sarıkaya tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir [İstanbul 2006]); Ḳalbü Lübnân (Beyrut 1947, 1958); Ḫâricü’l-ḥarîm (Beyrut 1948); Sicillü’t-tevbe (Kahire 1951); el-Maġribü’l-Aḳṣâ (Kahire 1952); Nûrü’l-Endelüs (Kahire 1952); Hütâfü’l-evdiye (Beyrut 1955); el-Ḳavmiyyât (Beyrut 1956); Vücûhun Şarḳıyye Ġarbiyye (Beyrut 1957); Edeb ve fen (Beyrut 1957); Resâʾilü Emîn er-Reyḥânî (Beyrut 1959); Şezerât min ʿahdi’s-sibâ (Beyrut 1980); Ḳıṣṣatî maʿa Mey (Ziyâde) (Beyrut 1980); Vaṣiyyetî (Beyrut 1982).

İngilizce Eserleri: Myrtle and Myrrh (Boston 1905); The Book of Khalid (New York 1911); The Descent of Bolchevism (Boston 1920); A Chant of Mystics and Other Poems (New York 1921); The Path of Vision (New York 1921); Maker of Modern Arabia [Ibn Saoud of Arabia, His People and his Land] (London 1928); Around the Costs of Arabia (London 1930); Arabian Peak and Desert (London 1931); The Fate of Palestine (Beirut 1967); Critiques in Art (Beyrut 1999); Letters to Uncle Sam (Washington 2001); Wajdah (Washington 2001); The White Way and the Desert (Washington 2002); The Lore of Arabian Nights (Washington 2002); Turkey and Islam in the War (henüz yayımlanmamış olan bu eser Emîn er-Reyhânî Müzesi Arşivi’nde bulunmaktadır).

Tercümeleri: The Quatrains of Abu’l-ʿAlāʾ (New York 1903); The Luzūmiyyāt of Abu’l-ʿAlāʾ (New York 1918).

BİBLİYOGRAFYA

Emîn er-Reyhânî, er-Reyḥâniyyât, Beyrut 1987, tür.yer.

a.mlf., Mülûkü’l-ʿArab, Beyrut 1987, tür.yer.

İs‘âf en-Neşâşîbî, el-Luġatü’l-ʿArabiyye ve’l-üstâẕ er-Reyḥânî, Mısır 1928.

Cemîl Cebr, Emîn er-Reyḥânî, Beyrut 1947.

Raîf Hûrî, Emîn Reyḥânî, Beyrut 1948.

Mârûn Abbûd, Emîn er-Reyḥânî, Kahire 1952.

Sâmî el-Keyyâlî, Emîn er-Reyḥânî, Kahire 1960.

M. Ali Mûsâ, Emîn er-Reyḥânî, Beyrut 1961.

Albert er-Reyhânî, er-Reyḥânî ve muʿâṣıruh, Beyrut 1965.

a.mlf., Where to find Ameen Rihani: Eyne tecidü Emîn er-Reyḥânî, Beyrut 1979.

Salma Khadra Jayyusi, Trends and Movements in Modern Arabic Poetry, Leiden 1977, s. 86-91.

Îsâ Mîhâîl Sâbâ, Emîn er-Reyḥânî, Kahire 1980.

Hannâ el-Fâhûrî, el-Mûcez fi’l-edebi’l-ʿArabî ve târîḫih, Beyrut 1985, IV, 320-339.

H. Frederick Eilts, “Ameen Rihani and the Hijaz-Najd Conflict: An Abortive Peace Mission”, Law, Personalities and Politics of the Middle East: Essays in honour of Majid Khadduri (ed. J. Piscatory – G. S. Harris), Boulder 1987, s. 93-123.

Emîn er-Reyḥânî: Râʾidün nehḍavî min Lübnân, Beyrut 1988.

Muhammed Dekrûb, Ḫamsetü rüvvâd yuḥâvirûne’l-ʿaṣr, Dımaşk 1992, s. 14-50.

İbrâhim b. Abdullah el-Hâzimî, Mevsûʿatü aʿlâmi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer ve’l-ḫâmis ʿaşeri’l-hicrî fi’l-ʿâlemi’l-ʿArabî, Riyad 1419, III, 983-991.

Hüseyin Yazıcı, Göç Edebiyatı, İstanbul 2002, s. 181-204.

Sâlih Zehrüddin, Mevsûʿatü ricâlât min bilâdi’l-ʿArab, Beyrut 2001, s. 81-94.

Ahmed Ebû Hâka, “Emîn er-Reyḥânî ve edebü’r-riḥle”, el-Fikrü’l-ʿArabî, IX/51, Beyrut 1988, s. 119-132.

G. P. Nash, “Ameen Rihani and the Colonization of Arabia, 1909-1939”, al-Abhath, XLII, Beirut 1994, s. 97-121.