Reza Khalily. Sultân Mahmûd Bin Sultân Burhâneddîn Geylânî’nin ‘Akâ’id-i Evliyâ’-i Seb’a isimli eseri (inceleme-metin-dizin). Yüksek lisans tezi (2009)

Reza Khalily. Sultân Mahmûd Bin Sultân Burhâneddîn Geylânî’nin ‘Akâ’id-i Evliyâ’-i Seb’a isimli eseri (inceleme-metin-dizin). Yüksek lisans tezi. İstanbul: T.C. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2009, XIV+412 s.

Özet

Eski Azerbaycan Türkçesinde Sultan Mahmud Geylani tarafından yazılan ve 14. yüzyılın sonlarına ait olduğu tahmin edilen “Aķā’id-i Evliyā’-i Seb‘a” (Yedi Eren İnançları) metnini konu alan bu çalışma; giriş, çevriyazılı metin ve sözlüksel dizin bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde iki ana başlık bulunmaktadır:

1. Eser, yazılış sebebi, yazma özellikleri, tarihi, içeriği ve beslendiği kültür-inaç ortamı ve bu ortamın etkin simalarından olan müellif ve silsilesi hakkında bilgi verilmiştir.

2. Dil özellikleri bölümünde eserin dil yapısı ve değişik spesifik özellikleri a) Yazım özellikleri, b) Fonetik özellikler, c) Leksikolojik özellikler, d) Semantik özellikler, e) Sözdizim özellikleri başlıkları altında irdelenir.

Metin kısmında, yazmanın transkripsiyonu yapılmıştır. Metnin başlangıcında yazmaya göre yaprak numaraları [ ], satır numaraları ise üst simge olarak ( ) içinde verilmiştir. Transkripsiyon yapılırken metin içinde iki ve bazen daha çok farklı şekilde yazılmış olan kelimeler aynen bırakılmış, yanlış veya eksik yazıldığını düşündüğümüz kelimeler dipnot olarak belirtilmiş, ayrıca haşiyede metne eklenen atlanmış kısımlar da belirtilen aralıkta < > işaretleri arasında verilmiştir; eksik yazıldığını düşündüğümüz harfler veya ekler ise [ ] arasında gösterilmiştir. Arapça-Farsça aktarma ibareler ise (beyit, hadis ve ayetler) dipnotta özgün yazımı veya tam metni de verilerekten çevirilmiş, açıklanmış; mutarıza cümleler ve dualar ise son kısımdaki dizinde sıralanmıştır.

Dizin bölümünde Arapça ibarelerin çevirisi verilmiş, metnin Türkçe kısımlarında kullanılan söz dağarcığı ise sözlük dizin halinde metindeki anlamları kayda alınarak verilmiştir. Sözlükte; sözcüklerin türü, hangi dile ait olduğu, ses değişimine uğradığı takdirde özgün biçimi ve anlamları verilmiş; ses değişimine uğrayan veya geçiş dönemi özelliği taşıyan ikili ve değişik kullanımlar, yaygın biçim temel alınarak → imi ile birbirlerine gönderilerek bu değişimlere dikkat çekilmiştir. Sözcüklerin yalın ya da çekimli hallerinin geçtikleri yerler (yaprak, yüz ve satır) madde başı altında alfabetik olarak sıralanmıştır.

Tıpkıbasım bölümünde de metnin karşılaştırılmasını sağlama amacıyla çalışmaya konu olan eserin tamamının (46 varak) tıpkıbasımı verilmiştir.

Abstract

This research, which is a subject area of ‘Aķā’id-i Evliyā’-i Seb‘a (Seven Saints Beliefs) written in Old Azerbaijanian Turkish by Sultan Mahmud Geylani and predicted to belong for the end of the 14th century, consists of; introduction, transcription text and lexicographical directory. Introduction consists of two main titles:

1. In the first section, there is information about piece of writing, cause of writing, written specifications, history, content, raising culture-belief environment and effective personage writer of this environment and his ancestry.

2. In the section of linguistic characteristics, the language structure of piece and miscellaneous specific features have been examined in the following headings: a) Spelling, b) Phonetic, c) Lexicological, d) Semantic, e) Syntax specifications.

In the passage section, transcription of the text has been done. From the beginning of the text, page numbers as an upper sign [ ] and line numbers as an upper sign ( ) have been given in the text. While doing transcription, the words in the text that have been written in two or maybe more than two different ways, have been left as the same, the words that have been thought as wrong or incomplete, have been specified as dipnote, also missing parts added as footnote in the text, have been given in < > sings, the letters or appendixes that have been thought as incomplete have been give between [ ] signs. The phrases quoted from Arabic-Persian (couplet, ‘hadis’ and verses) have been given as original text or have been translated and described as complete text in the footnote, interjectional sentences and prayers have been arranged in the last part index.

In the index section the Arabic expressions have been given, and in the Turkish part of the text, words, in the form of dictionary index by recording their meanings have been given. In the dictionary; type of dictionaries, to which language they belong, and in the case of sound change original form and their meanings have been given; the usages that have been exposed to sound change or bilateral’s having transition period specifications and different usages, by considering the common form and using → sign for reference to each other these changes have been notified. The places that the original form of words or synthetical forms have been used (leaf, face and line) at the beginning of item have been ordered alphabetically.

In the exact copy section for comparison purpose, the complete form of piece (46 leaves) has been given as the facsimile.

Note: Şeyx Zahid (Qütbülövliya Şeyx Tacəddin İbrahim Zahid Gilani) həyatı boyunca iki dəfə evlənmişdi. İkinci həyat yoldaşı öz müridlərindən olan Əxi Süleyman Hilyəkəraninin qızı idi, Şeyxin Hilyəkərandakı evində yaşayan bu xanımından Bibi Fatimə adlı bir qızı və Hacı Şəmsəddin Məhəmməd Sufi adlı bir oğlu doğulmuşdu. Şeyx Səfiəddin də iki dəfə evlənmişdi (Seyid Hüseyn bin Murtəza Hüseyni Astrabadinin məlumatlarına əsasən), xanımlarından biri Şeyx Zahidin qızı Bibi Fatimə idi, Şeyx Səfiəddinin yerinə keçən varisi (naibi) Şeyx Sədrəddin Musa (Şeyx Xacə Əlaəddin Əli ibn Şeyx Sədrəddin Musa ibn Şeyx Səfiəddin əl-İshaq əl-Musəvi əl-Ərdəbili) Bibi Fatimədən doğulmuş övladlarından idi. Şeyx Səfiəddinin digər xanımı Əxi Süleyman Kəlxoraninin qızı idi, ondan doğulan övladları içində Əsmət bəyim adlı qızı vardı. Əsmət bəyim Şeyx Zahid Gilaninin oğlu Hacı Şəmsəddin Məhəmməd Sufiyə ərə verilmişdi. Təqdim edilən əsər (risalə) Hacı Şəmsəddin Məhəmməd Sufinin nəvəsi (Şəmsəddin Məhəmmədin oğlu Şeyx Cəmaləddininin oğlu Sultan Bürhanəddinin oğlu) Sultan Mahmud tərəfindən XV əsrin əvvəlində əski Azərbaycan türkcəsi ilə qələmə alınıb. Sultan Mahmudun Səfvətüs-səfa yazarı İbn Bəzzazın müasiri olduğu ehtimal edilir.

Keywords: Sultan Mahmud ibn Sultan Bürhanəddin İbn Şeyx Cəmaləddin ibn Qütbülövliya Şeyx Tacəddin İbrahim Zahid Gilani; İbn Bəzzaz; Şeyx Xacə Əlaəddin Əli ibn Şeyx Sədrəddin Musa ibn Şeyx Səfiəddin əl-İshaq əl-Musəvi əl-Ərdəbili.