RITTER, Hellmut (1892-1971) Türkiye’de Batılı anlamda Doğu dilleri filolojisinin ve Türkoloji’nin kurucusu Alman bilim adamı.
Müellif: Özcan Taşçı
Lichtenau’da doğdu. Liseyi Kassel’de bitirdikten sonra Halle Üniversitesi’nde Carl Brockelmann ve Paul Kahle’den, Strasburg Üniversitesi’nde Theodor Nöldeke, Enno Littmann, Landauer ve Frank’tan şarkiyat ve Doğu dilleri okudu; aynı zamanda teoloji ve klasik filoloji derslerine katıldı. 1913’te Hamburg Üniversitesi Doğu Kültürü ve Tarihi Bölümü’nde Carl H. Becker’in asistanı olarak göreve başladı. Ertesi yıl Bonn Üniversitesi’nde “Ein arabisches Handbuch der Handelswissenschaft” adlı teziyle (Isl., VII [1916], s. 1-91) doktorasını verdi. Askerliğini 1914-1918 savaş yıllarında İstanbul ve Irak’ta yapması Türkçe ve Arapça’sını geliştirmesini sağladı. Savaşın ardından Hamburg Üniversitesi Doğu Dilleri Kürsüsü’ne profesör tayin edildi (1919).
1926 yılında üniversitedeki görevinden alınan Ritter, Hamburg’da İran edebiyatı ve tasavvufuna dair başlattığı çalışmalarına devam etmek için Alman Bilim Yardım Derneği’nin bursuyla İstanbul’a gitti. Kütüphanelerde yazma eserler üzerinde çalışırken bunlar hakkında Batı’da yeterli kaynağın olmadığını farketti ve 1927’de birçok Alman bilim adamına bu eserlerle ilgili katalogların hazırlanması gerektiğini belirten bir rapor gönderdi. Bu rapor üzerine Alman Doğu Derneği’nin İstanbul’da bir şubesinin açılmasına karar verildi ve ilk müdürlüğüne Ritter getirildi. Kurulan şubenin görevi “Bibliotheca Islamica” serisi adı altında bir dizi Arapça, Farsça ve Türkçe metni neşretmek, İstanbul kütüphanelerinde bulunan yazma eserler hakkında Alman bilim adamlarını bilgilendirmek, bu eserlerin fotoğraflarını onlara göndermek ve genç şarkiyatçılara danışmanlık yapmaktı. 1929-1949 yılları arasında Ritter’in başkanlığında yürütülen çalışmalarla yirmi dört adet Arapça, Farsça ve Türkçe yazma eser edisyon kritik yapılmak suretiyle neşredildi. Ritter ayrıca “Philologika” adı altında çeşitli yazma eserleri ayrıntılı biçimde tanıtıp tahlil ettiği on altı makale yazdı; bunlardan XII-XVI. makaleler Oriens, diğerleri Der Islam dergisinde basıldı. Aynı zamanda İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde 1936’da okutman, 1938’de öğretim üyesi olarak Arap ve Fars edebiyatı dersleri verdi. Üniversite kütüphanesi içinde ayrılan bir dairede kütüphanenin zengin koleksiyonlarından yararlanarak Şarkiyat Enstitüsü’nü kurdurdu. 1949’da Almanya’ya döndü ve emekli olduğu 1955 yılına kadar Frankfurt am Main Üniversitesi’nde çalıştı. Emekliliğinden sonra UNESCO tarafından Herbert Wilhelm Duda ve Ahmet Ateş ile birlikte, İstanbul kütüphanelerinde bulunan İran şairlerine ait yazmaların katalogunu hazırlamakla görevlendirildi ve bu görevi, aynı zamanda İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap ve Fars filolojileri bölümlerinde 1956-1969 yıllarında ders vererek tamamladı. Birçok meslektaşı ve öğrencisi, onun yetmişinci yaş gününü (27 Şubat 1962) kutlamak için Oriens’in 15-19. (1962-1966) sayılarında çeşitli makaleler yayımladı. Yetiştirdiği Türk öğrenciler de Şarkiyat Mecmuası’nın 5. sayısını (1964) ona adadılar. 1969’da Almanya’ya döndü ve 19 Mayıs 1971’de öldü.
Özellikle Türkçe, Arapça ve Farsça eserler üzerinde yaptığı çalışmalarla dikkat çeken Hellmut Ritter Türkiye’de çağdaş Doğu dilleri ve bilimi araştırmalarını başlatan kişidir. İstanbul’da kaldığı süre içerisinde M. Fuad Köprülü, İsmail Saib Sencer, M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge gibi Türk bilim adamlarıyla birlikte önce İstanbul Üniversitesi’nde Şarkiyat Enstitüsü’nün ve Şarkiyat Mecmuası’nın, Bibliotheca Islamica’nın, ardından 1947’de merkezi İstanbul’da bulunan uluslararası Şark Tedkikleri Cemiyeti’nin ve Oriens mecmuasının kurulmasına ön ayak oldu.
Eserleri. A) Telifleri. 1. Über die Bildersprache Niẓāmīs (Berlin-Leipzig 1927). Genelde İslâm edebiyatındaki şiir sanatı anlayışlarının, özelde Nizâmî-i Gencevî’nin şiir sanatının edebî tahlilidir. 2. “Philologika III. Muhammedanische Häresiographien” (Isl., XVIII [1929], s. 34-55). Makalede müslüman fırkaları hakkında yazılan bazı yazma eserler tanıtılmaktadır. 3. “Schriften Ja‘qūb Ibn Ishaq al-Kindi’s in Stambuler Bibliotheken” (Archiv Orientálni, IV [1932], s. 363-372). 4. “Philologika IX. Die vier Suhrawardī. Ihre Werke in Stambuler Handschriften” (Isl., XXIV [1937], s. 270-286; XXV [1939], s. 35-86). Bu makalede Ebü’l-Fütûh el-Maktûl es-Sühreverdî, Ebü’n-Necîb es-Sühreverdî, Ebû Hafs Şehâbeddin es-Sühreverdî ve Muhammed es-Sühreverdî’ye ait yazma eserler tanıtılmaktadır. 5. “Das Proömium des Matnawī-i Maulawī” (ZDMG, XCIII [1939], s. 169-196). Mes̱nevî’de anlatılan “ney”in hangi anlama geldiği tarihî seyri içerisinde değerlendirilmekte ve bu bağlamda Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin ney hakkındaki düşüncelerini Ferîdüddin Attâr’dan aldığı tesbit edilmektedir. 6. “Philologika XI.: Maulānā Ğalāladdīn Rûmī und sein Kreis” (Isl., XXVI [1942], s. 116-158, 221-249). Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin hayatı ve Mevlevîliğe dair yazma eserlerin tanıtımıdır. 7. Das Meer der Seele: Mensch, Welt und Gott in den geschichten des Farīduddīn ʿAṭṭār (Leiden 1955). Bu hacimli kitapta Attâr’ın eserleri esas alınarak İslâm’da insan, kâinat ve Allah konuları tahlil edilmektedir. 8. Ṭūrōyo. Die Volkssprache der syrischen Christen des Ṭūr ʿAbdīn. A: Texte (I-V, Beirut 1967-1969). Türkiye’deki Süryânî (Ya‘kūbî) hıristiyanların o zamana kadar yazıya geçirilmemiş dillerinin grameri ve sözlüğüdür. 9. “Philologika XV. Farīduddīn ʿAṭṭār III” (a.g.e., XII [1959], s. 1-88). Makalede Attâr’ın divanı tahlil edildikten sonra divana ait nüshalar tanıtılmaktadır. 10. “Die Mevlanafeier in Konya 11.-17. Dezember 1960” (a.g.e., XV [1962], s. 249-270; eserlerinin tamamı için bk. Oriens, XVIII-XIX [1967], s. 5-32).
B) Neşirleri. 1. Die dogmatischen Lehren der Anhänger des Islam von Abu’l-Hasan ʿAlī b. Ismāʿīl al-Ašʿarī (I-III, İstanbul-Leipzig 1929-1933; Wiesbaden 1963). Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’nin Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn adlı eserinin tahkikli neşridir. 2. Das biographische Lexicon des Ṣalāḥaddīn Ḫalīl ibn Aibak aṣ-Ṣafadī (I-VIII, İstanbul 1929-1931). Safedî’nin el-Vâfî bi’l-vefeyât’ının ilk sekiz cildinin Kilisli Rifat Bilge ile birlikte yapılmış yayımıdır. 3. Die Sekten der Schīʿa von al-Ḥasan ibn Mūsā an-Naubaḫtī (İstanbul-Leipzig 1931). Nevbahtî’nin Fıraḳu’ş-Şîʿa’sının neşridir. 4. Ilāhī-Nāme. Die Gespräche des Königs mit seinen sechs Söhnen. Eine mystische Dichtung von Farīdaddīn ʿAṭṭār (İstanbul-Leipzig 1940). 5. Aḥmad Ghazzālī’s Aphorismen über die Liebe (İstanbul-Leipzig 1942). Ahmed el-Gazzâlî’nin Sevâniḥu’l-ʿuşşâḳ adlı eserinin tahkikli yayımıdır. 6. Asrār al-balāgha. The Mysteries of Eloquence (İstanbul 1954). Abdülkāhir el-Cürcânî’nin Esrârü’l-belâġa’sının neşridir. 7. Orientalische Steinbücher und persische Fayencetechnik (İstanbul 1935). Abdullah b. Ali el-Kâşânî’nin Arâyisü’l-cevâhir’inin bir bölümüdür. 8. “Studien zur Geschichte der islamischen Frommigkeit: I Hasan el-Basrī” (Isl., XXI [1933], s. 1-83). Hasan-ı Basrî’nin Risâle ilâ ʿAbdilmelik b. Mervân fi’l-ḳader adlı eserinin yayımıdır. 9. Hâris el-Muhâsibî, Kitâbü Bedʾü men enâbe ilellâhi teʿâlâ (Glückstadt 1935). 10. Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ, Meşâriḳu envâri’l-ḳulûb (Beyrut 1379/1959).
C) Tercümeleri. 1. Das Elixir der Glückseligkeit (Jena 1923). Gazzâlî’nin Kimyâ-yı Saʿâdet’inin tercümesidir. 2. Karagös. Türkische Schattenspiele. Erste Folge (Hannover 1924, Türkçe orijinal metinleriyle birlikte). Bir dizi Karagöz oyununun Almanca ilk serisidir. 3. Studi su al-Kindī. II. Uno scritto morale inedito di al-Kindī (Roma 1938). Ya‘kūb b. İshak el-Kindî’nin Risâle fi’l-ḥîle li-defʿi’l-aḥzân adlı risâlesinin R. Walzer ile birlikte yapılmış İtalyanca’ya tercümesidir. 4. Karagös. Türkische Schattenspiele. Zweite Folge (İstanbul-Leipzig 1941). 5. Karagös. Türkische Schattenspiele. Dritte Folge (Wiesbaden 1953). 6. Die Geheimnisse der Wortkunst (Asrār al-balāġa) des ʿAbdalqāhir al-Curcānī (Wiesbaden 1959). 7. “Picatrix”. Das Ziel des Weisen von Pseudo-Maġrīṭī (London 1962). Ebû Mesleme el-Mecrîtî’ye nisbet edilen sihir ve yıldız ilimleriyle ilgili Ġāyetü’l-ḥakîm’in M. Plessner ile birlikte yaptığı tercümesidir (Sezgin, IV, 297).
BİBLİYOGRAFYA
Sezgin, GAS, IV, 297; Selâhaddin el-Müneccid, “Hellmut Ritter”, el-Müsteşriḳūne’l-Almân (nşr. Selâhaddin el-Müneccid), Beyrut 1978, I, 185-189; K. Bittel, “Zur Geschichte der Abteilung Istanbul des Deutschen Archäologischen Instituts von 1929 bis 1979”, Das Deutsche Archäologische Institut: Geschichte und Dokumente, Mainz 1979, III; F. Neumark, Zuflucht am Bosporus. Deutsche Gelehrte, Politiker und Künstler in der Emigration 1933-1953, Frankfurt 1980, s. 93; Mîşâl Cühâ, ed-Dirâsâtü’l-ʿArabiyye ve’l-İslâmiyye fî Ûrûbbâ, Beyrut 1982, s. 212-213; Bedevî, Mevsûʿatü’l-müsteşriḳīn, s. 184-187; H. R. Roemer, “Ein Übermittlungsfehler und die Folgen. Im Gebäude des Generalkonsulats interniert”, Das Kaiserliche Palais in Istanbul und die Deutsch-Türkischen Beziehungen, İstanbul 1989, s. 55-65; Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, XVII, 124-129; T. Lier, “Hellmut Ritter un die Zweigstelle der DMG in Istanbul 1928-1949”, Hellmut Ritter und die Deutsche Morgenländische Gesellschaft in Istanbul (ed. A. Neuwirth – A. Bassarak), İstanbul 1997, s. 17-54; a.mlf., “Hellmut Ritter in Istanbul 1926-1949”, WI, XXXVIII (1998), s. 334-385; Ahmed Ateş, “Hellmut Ritter”, ŞM, V (1963), s. 1-14; “Verzeichnis der Schriften von Hellmut Ritter”, Oriens, XVIII-XIX (1967), s. 5-32; F. Meier, “Hellmut Ritter”, Isl., XLVIII/2 (1972), s. 193-205; M. Plessner, “Hellmut Ritter”, ZDMG, CXXII (1972), s. 6-18; R. Walzer, “Hellmut Ritter. 27.2.1892-19.5.1971”, Oriens, XXIII-XXIV (1974), s. 1-6; el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, II, 617.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 133-134 numaralı sayfalarda yer almıştır.