Tam adı Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn min ḥadîs̱i seyyidi’l-mürselîn’dir. 14 Ramazan 670 (14 Nisan 1272) tarihinde tamamlanmış olup on sekiz bölüm, 400’e yakın bab ve 1900 civarında hadisten meydana gelmektedir. Bazı bölüm ve babları onlarca hadisten, bazıları birkaç hadisten oluşan eserde konuların niteliği sebebiyle pek çok mükerrer hadis vardır. Bölümlerin ve özellikle babların dikkat çekici yanı her birinin sıralanışındaki fikrî insicam ve mükemmel iç düzendir. Babların adlandırılmasındaki isabet müellifin hadis kitaplarında yer alan rivayetleri büyük bir vukufla değerlendirdiğini, Kur’an ve Sünnet’in muhtevasına vâkıf olduğunu göstermektedir. Eser sadece bir hadis mecmuası değil Nevevî’nin yaşadığı dönemde toplumun ve İslâm coğrafyasının meselelerini ortaya koyan bir belge, ferdin ve cemiyetin ihtiyaçlarına İslâm’ın iki ana kaynağı ışığında çözüm üretme yollarını anlatması açısından âlimler, yöneticiler ve halk için bir rehber niteliğindedir. Bir diğer özelliği de her konuyu âyet ve hadislerle ele almasıdır.
Nevevî, Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn’e aldığı hadislerin çoğunu Kütüb-i Sitte’den seçmiş, bunların dışında kalan hadisleri İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾı, Ebû Bekir el-Humeydî’nin el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn’ı, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek’i ve Dârimî ile Dârekutnî’nin es-Sünen’lerinden derlemiş, hadislerin sened zincirini çıkararak sahâbî râvinin adını vermekle yetinmiştir. Kitapta hadis metinleri kaynaklarda geçtiği gibi nakledilmiş, her hadisin sonunda kaynağı belirtilmiş ve hadisle ilgili değerlendirmeler oradan aynen alınmış, bazı hadislerin ve râvilerin değerlendirilmesi Nevevî tarafından yapılmıştır. Hadislerde geçen garîb kelime ve tabirlerin bir kısmı açıklanmış, fazla uzun hadisler bazan kısaltılmış, çok az sayıda hadis mâna ile rivayet edilmiştir. Nevevî, Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn’e aldığı hadislerin sahih olduğunu söylemekteyse de eserde az sayıda zayıf hadisin bulunduğu kaydedilmekte, bazıları bunların üç kadar, bazıları ise elli kadar olduğunu ileri sürmektedir. Nâsırüddin el-Elbânî ve Şuayb el-Arnaût yaptıkları neşirlerde zayıf rivayetlerin zayıflık derecelerini belirtmiş, ancak bunların eserin değerini azaltmadığına işaret etmişlerdir. İçerdiği hadislerin büyük kısmı Buhârî ve Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’lerinden seçilen Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn, İslâm dünyasında müslümanların el kitabı olma özelliğini korumuş, bu sebeple Kur’ân-ı Kerîm’den sonra en çok okunan kitap olduğu söylenmiştir.
Çok sayıda yazma nüshası bulunan eserin ilk basımı 1302’de (1885) Mekke’de gerçekleştirilmiş, daha sonra seksenden fazla neşri yapılmıştır. Bunlar arasında Muhammed İmâre (Kahire 1375), Rıdvân Muhammed Rıdvân (Kahire 1379), Abdülazîz Rebâh ve Ahmed Yûsuf ed-Dekkāk (Dımaşk 1396), Nâsırüddin el-Elbânî (Beyrut 1406), Ahmed Râtib Hammûş (Dımaşk-Beyrut 1408/1987), Şuayb el-Arnaût (Beyrut 1407/1987) ve Fârûk Hamâde (Kahire 1409) tarafından yapılanları önemlidir. Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn üzerine yapılan şerh çalışmalarının ilki ve en meşhuru İbn Allân’ın Delîlü’l-fâliḥîn li-ṭuruḳi Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn’idir (nşr. Mahmûd Hasan, I-VIII, Kahire 1347, I-IV, 1385/1966). Süleyman Dervîş Âmir, Delîlü’l-fâliḥîn’den seçtiği hadislere Envâr min hedyi’n-nübüvve: Ṭâʾife mine’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye muḫtâre min kitâbi Delîli’l-fâliḥîn li-ṭuruḳi Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn adını vermiştir (Tanta 1987). Hüseynî Abdülmecîd Hâşim’in Şerḥu Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn’i (I-II, Kahire 1390/1970) daha çok talebelere hitap etmektedir. Mustafa Saîd el-Hın, Mustafa el-Bugā, Muhyiddin Mestû, Ali eş-Şürbecî ve Muhammed Emîn Lutfî’den oluşan bir komisyonca hazırlanan Nüzhetü’l-müttaḳīn şerḥu Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn kısa fakat önemli bir şerhtir (Beyrut 1397/1977). Subhî es-Sâlih’in Menhelü’l-vâridîn şerḥu Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn’i ise bazı kelime açıklamalarından ibaret titiz bir neşirdir (Beyrut 1970). Ebû Usâme Selîm b. Îd el-Hilâlî’nin Behcetü’n-nâẓırîn şerḥu Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn’i (I-III, Demmâm 1415/1994), Abdülkādir İrfân b. Selîm el-Aşşâ Hassûne ed-Dımaşkī’nin Ravżatü’l-müttaḳīn şerḥu Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn’i (I-IV, Beyrut 1417/1996), Muhammed b. Sâlih el-Useymîn’in Şerḥu Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn’i de (I-IV, Kahire 1422/2001) burada zikredilebilir. Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn’in bugüne kadar yapılan en geniş şerhi ise M. Yaşar Kandemir, İsmail L. Çakan ve Raşit Küçük tarafından hazırlanan Riyâzü’s-sâlihîn, Peygamberimizden Hayat Ölçüleri adlı çalışmadır (I-VIII, İstanbul 1997).
Eserin bilinen ilk muhtasarı, Yûsuf b. İsmâil en-Nebhânî’nin Buhârî ve Müslim’in müşterek rivayetlerinden 800 kadar hadisi ihtiva eden Tehẕîbü’n-nüfûs fî tertîbi’d-dürûs’udur (Kahire 1402). Eserin ilk baskısı Kahire’de gerçekleştirilmiş (1329), daha sonra Dımaşk ve Beyrut’ta birçok defa basılmıştır. Sâlih Ahmed Rızâ, Ḳuṭûf min riyâżi’s-sünne, dirâse taḥlîliyye li-eḥâdîs̱ muḫtâre min kitâbi Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn’de (Dımaşk 1410) eserden bazı hadisleri ilmî araştırma metoduna uygun biçimde inceleyip değerlendirmiş ve hadislerin tahrîcini yapmıştır. Muhammed Abdülhamîd Mirdâd, İtḥâfü’l-müslimîn fî teshîli iḫtiṣâri Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn adlı çalışmasında (Kahire 1389) bab başlarında geçen âyetleri açıklamış, seçtiği hadisleri de kısaca şerhetmiştir. Saffet es-Sekkā’nın Miftâḥu’r-râḥilîn ilâ Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn’i (Halep 1391/1971), Muhammed Hayr Muhammed el-Hımsî’nin Muḫtaṣaru Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn’i (Dımaşk 1406/1985), Cemâleddin Seyrevân ve Nûreddin Karaali’nin el-Muḫtâr min Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn’i (1407/1986, 3. baskı), Me’mûn Muhammed Saîd es-Sâgarcî’nin eṣ-Ṣaḥîḥu’l-muḫtâr min Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn ve’l-eẕkâr’ı (Dımaşk 1412/1991), Muhammed Adnân Sâlim’in Merâtiʿu’l-müʾminîn fî Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn’i de (Dımaşk 1416/1995) burada anılmalıdır.
Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn’in Türkçe’ye ilk tercümesi, Hasan Hüsnü Erdem’in (ilk baskısında I ve II. ciltler Kıvâmüddin Burslân ile birlikte) Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayımlanan çevirisidir (I-III, Ankara 1949, 1954). Daha sonra eseri Mehmet Emre (İstanbul 1974), Sıtkı Gülle (İstanbul, ts.), Salih Uçan (İstanbul, ts.) ve hadis açıklamalarıyla birlikte İhsan Özkes (I-VI, İstanbul 1991, I-III, 1992, I-VI, İstanbul, ts.) Türkçe’ye tercüme etmiştir. Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn, İngilizce’ye de çevrilmiş olup Abdurrahman Şad (I-II, Lahore 1988), S. M. Madni Abbâsî (I-II, Karachi 1986) ve Hâfız Selâhaddin Yûsuf’un (Dârüsselâm 1999) çevirileri burada zikredilebilir. Saîd el-Laham (Beyrouth 1991) ve Fevzî Şa‘bân (I-II, Beyrouth, ts.) eseri Fransızca’ya tercüme etmişlerdir. Urdu diline ise Mevlânâ Muhammed İdrîs tarafından çevrilmiştir (Yeni Delhi, ts.). Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn daha başka dillere de tercüme edilmiştir. Hasan Hüsnü Erdem, Riyâzü’s-sâlihîn Hadislerinin Râvîleri Olan Ashâb-ı Kirâm’ın ve Hadis İmamları’nın Hal Tercemeleri (Ankara 1964) ve Ahmed Râtib Hammûş, eserde rivayetleri bulunan râvilerin biyografileriyle eserin çeşitli fihristlerini içeren Künûzü’l-bâḥis̱în (Beyrut 1413) adıyla birer çalışma yapmışlardır.
BİBLİYOGRAFYA
Nevevî, Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn (nşr. Şuayb el-Arnaût), Beyrut 1409/1989, neşredenin girişi, s. 4-20; a.e. (nşr. Nâsırüddin el-Elbânî), Beyrut 1406, neşredenin girişi, s. 5-22; a.e. (nşr. Hassân Abdülmennân), Amman 1413, neşredenin girişi, s. 9-12; a.e. (nşr. Ahmed Râtib Hammûş), Dımaşk 1408/1987, neşredenin girişi, s. 5-10; a.e. (trc. Mevlânâ Muhammed İdrîs), New Delhi, ts., tercüme edenin girişi, s. 3-19; a.e.: Peygamberimizden Hayat Ölçüleri (trc. ve şerh M. Yaşar Kandemir – İsmail L. Çakan – Raşit Küçük), İstanbul 1418/1997, neşredenlerin girişi, I, 67-81; Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1472; Mustafa Saîd el-Hın v.dğr., Nüzhetü’l-müttaḳīn şerḥu Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn, Beyrut 1397/1977, s. 5-7; Ahmed Abdülazîz Kāsım el-Haddâd, el-İmâm en-Nevevî ve es̱eruhû fi’l-ḥadîs̱ ve ʿulûmih, Beyrut 1413/1992, s. 280-300; Muhyiddin Atıyye v.dğr., Delîlü müʾellefâti’l-ḥadîs̱, Beyrut 1416/1995, I, 338, 352-356, 358, 364-366, 369-370, 388; II, 602, 603; M. Hayr Ramazan Yûsuf, el-Muʿcemü’l-muṣannef li-müʾellefâti’l-ḥadîs̱i’ş-şerîf, Riyad 1423/2003, I, 492, 500, 501-505, 507, 508, 519; II, 1128; İsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyatı, İstanbul 2003, s. 158-162.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 146-147 numaralı sayfalarda yer almıştır.