RIZA NUR

Sinop’ta doğdu. İmamoğlu diye bilinen bir aileden kunduracı Mahmud Zeki Efendi’nin oğludur. İlk öğrenimini burada yaptı, rüşdiye tahsilinden sonra İstanbul’a gitti. Soğukçeşme Rüşdiyesi’ne yazıldı ve on altı yaşında burayı bitirdi. Aynı yıl Tıbbiye İdâdîsi’ne girdi ve Askerî Tıbbiye’den yüzbaşı doktor olarak mezun oldu (1901). Alman hekimlerin idaresinde bulunan Gülhane Hastahanesi’nde ihtisas yaptı. Bu sırada Fransızca bilgisini geliştirdi. İleride soyadı olan “Nur” mahlasını burada asistanken aldı. Mezuniyet tezi olarak hazırladığı Fenn-i Hıtan adlı eserinin basılmasıyla (1905) tanındı, bu eseri daha sonra Almanca’ya çevrildi. 1907’de cerrahî profesörü, 1908’de binbaşı oldu. Askerî Tıbbiye öğrencisiyken avukat Bahâ ve Manyasîzâde Refik beylerin rehberliğiyle İttihat ve Terakkî Cemiyeti’ne girdi. II. Meşrutiyet’in ardından 4 Şubat 1909’da yapılan seçimlerde Sinop’tan milletvekili seçildi. Ancak bir müddet sonra uyum sağlayamadığı İttihat ve Terakkî’den istifa edince kürsüsü lağvedilerek profesörlükten çıkarıldı ve rütbesi kolağalığa indirildi. Bunun üzerine Prens Sabahaddin’in fikirleri etrafında toplananların kurduğu Ahrar Fırkası’na katıldı. Ardından Hürriyet ve İtilâf Fırkası’nın kurulması için çalıştı. 1912 seçimlerinden sonra bu fırkadan da ayrıldı, Prens Sabahaddin taraftarlarıyla birlikte İttihat ve Terakkî’ye karşı siyasî faaliyetlerde bulundu. 23 Ocak 1913’teki Bâbıâli Baskını neticesinde İttihatçılar’ın iktidarı ele geçirmesi üzerine tıp tahsili bahanesiyle yurt dışına sürüldü. Önce Köstence’ye gitti, ardından Cenevre’ye geçti ve burada bir hastahanenin cerrahî kısmında çalıştı. Arkadaşlarının davetiyle gittiği Nice’te eski Serasker Şükrü Paşa’nın kızı İffet Hanım’la evlendi. Kısa bir süre Paris’te kaldı, oradan Mısır’a geçti.

Mondros Mütarekesi’nden sonra İstanbul’a dönerek son Osmanlı Meclis-i Meb‘ûsanı’na Sinop mebusu olarak girdi. Meclis dağıtılınca Ankara’da toplanan Büyük Millet Meclisi’ne katıldı. Millî Mücadele hükümetlerinde Maarif (1920-1921), Sıhhiye ve Muâvenet-i İctimâiyye vekili sıfatıyla bulundu, bir süre Hariciye Nezâreti’ne vekâlet etti. 1921’de fevkalâde murahhas sıfatıyla Moskova’ya gitti. Burada Afganistan ile imzalanan antlaşmanın metnini kaleme aldı. 5 Ağustos 1921’de yasalaşan ve Mustafa Kemal’e geçici bir süre için geniş yetkiler tanıyan Başkumandanlık Kanunu tasarısı meclise Rıza Nur ve arkadaşları tarafından verildi. Sakarya Meydan Muharebesi esnasında doktor olarak görev yaptı. 1 Kasım 1922 tarihinde saltanatı kaldıran kanunun metnini kaleme aldı. Lozan Konferansı’na ikinci delege sıfatıyla katıldı. 1923’te yapılan seçimlerde yine Sinop’tan milletvekili oldu. Ancak bu dönemde kendini daha çok yazı hayatına verdi, on iki cilt tutan Türk Tarihi’ni yazdı. Sinop’ta bir kütüphane kurarak gelir kaynakları ile birlikte Maarif Vekâleti’ne vakfetti. “Türklüğü yükseltmek için” kurduğu bu vakfa 4000 kitap bağışladı. Ayrıca ölümünden sonra mütevelliliğe getirilecek kişinin anne ve baba tarafından iki göbek atalarının Türk olmasını şart koştu. Mustafa Kemal’in idaresiyle anlaşamadığından 1926’da yurt dışına gitti. Paris’te (1926-1933) ve İskenderiye’de (1933-1938) yaşadı. 1931’de Leiden’de toplanan Müsteşrikler Kongresi’nde Reşid Saffet’le (Atabinen) beraber Türkiye’yi temsil etti.

Daha sonra Türk tarihi ve Türkoloji sahalarında çalıştı. Paris’te Bibliothèque Nationale’de bulduğu Garp ocaklarına mensup şairlerin şiirlerini neşretti. Hece vezni üzerinde durdu. “Kantik” diye adlandırdığı “millî ilâhi” türünde şiirler yazdı. Paris ve İskenderiye’de Revue de Turcologie (Türkbilik Revüsü) adlı bir dergi çıkardı (sekiz sayı). Oğuznâme’yi kaleme aldı (6000 mısra). Tevfik Fikret, Ali Şîr Nevâî, Nâmık Kemal hakkında çalışmalar yaptı. Ebülgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türk’ünü Türkiye Türkçesi’ne çevirdi. Bir Türk operasının oluşmasını istediğinden bazı opera metinleri tercüme ve telif etti. Atatürk’ün vefatından sonra yurda döndü (Aralık 1938) ve Türkçü bir dergi olan Tanrıdağ’ı çıkardı (on sekiz sayı, 1942), Tasvîr-i Efkâr’da yazılar yazdı (1940-1942). 8 Eylül 1942’de İstanbul’da öldü ve Merkezefendi Mezarlığı’na defnedildi. Türkçü söylemlere sahip olarak herkesi etnik kökenine göre ayıran Rıza Nur, mezar taşı üzerinde Orhon alfabesiyle adının yazılmış olmasının da işaret ettiği gibi kendini katıksız Türk sayar. Kendi değerlendirmesine göre berbat bir evlilik yaşamış ve 1932’de boşanmıştır. Çocuğu olmadığından Nihal Atsız’ı mânevî evlât edinmiştir. Maarif vekilliği esnasında Hars Umum Müdürlüğü’nü kurarak atasözlerini, bazı şiirleri ve halk oyunlarını tesbit ettirmeye çalışmış, mimari eserlerin dökümünü çıkartıp tescile gayret etmiştir. Türkçe isimlerin kullanılması ve yaygınlaştırılması için listeler düzenlediği gibi ibtidâîyi ilk mektep, idâdîyi orta mektep ve sultânîyi liseye çevirmiştir. Bunun yanında bürokraside yazışma dilini sadeleştirmek için çalışmalar yapmış, bu konuda hazırladığı tasarıyı hükümet kararı haline dönüştürerek devlet dairelerine tebliğ etmiştir.

Rıza Nur bir dini olmadığını beyan etmekle beraber dine saygılıdır. Dinin insanlığı kâh yükselttiğini, kâh taassup ve cehalete düşürüp bedbaht ettiğini, fakat yine de dindar olmak gerektiğini ileri sürer. Lozan görüşmeleri esnasında ilk defa ortaya attığını iddia ettiği laiklik karşılığı olarak isabetsiz bulduğu “lâdinî” kelimesinin yerine “nâsutî” kelimesini teklif eder. Devlet ve dinin birbirinden ayrılması gerektiğini tarihî bir uyanış eseri olarak ileri sürer. Hilâfeti Türk milletine üstünlük veren bir kurum diye görür, din ve devletin ayrılmasının vasıtası sayar. Ankara’da ilk hükümet oluşturulurken Şer‘iyye Vekâleti’nin ihdas edilmesine karşı çıkmıştır. Papalık gibi bir rol oynayabileceği beklentisiyle halifeliğin muhafaza edilmesinin bir fayda sağlayacağına inanır. Saltanatın ilga ve hilâfetin ibkasıyla ilgili kararlarda kendi ismini öne çıkartması ve asıl öneri sahibi olarak kendisini unutmasından dolayı Atatürk’ü tenkit eder. Hatta cumhuriyet ilân edilmesinin dahi kendi fikri olduğunu ileri sürer. Lozan’da İsmet Paşa’nın cevaben vereceği bütün nutukları kendisinin kaleme aldığını belirtir. Burada azınlıkların askere alınması, patrikhâne, mübadele gibi konuları kendisinin yönlendirdiğini iddia eder. Özellikle Musul’un bırakılmasının ileride Kürdistan fikrini doğuracağı kanaatindedir ve bu yüzden anlaşmayı bu şekilde imzalamaya hazır olan İsmet Paşa’ya karşı çıkar. İsmet Paşa’nın bu konferans esnasındaki rolünü Ankara’daki hükümet ve Mustafa Kemal arasında haberleşmeye indirger.

Eserleri. Çeşitli konularda pek çok eseri bulunan Rıza Nur’un önemli çalışmaları şunlardır:

1. Türk Tarihi (I-XII, 1924-1926). Rıza Nur, Maarif Vekâleti’nce bastırılan bu eserini âlimlerin değil tarihlerinin Osmanlı Devleti ile başladığını zannedecek derecede bilgisiz olan öğrencilerin, gençlerin ve halkın ihtiyacını gözeterek “millî terbiye” için kaleme aldığını belirtir. Türk tarihini tarihî bütünlüğü içerisinde ve Türkçü bir bakış açısıyla ele alır. Kitabın hedef kitlesi halk olduğundan dilinin sade olmasına bilhassa dikkat eder. Eserde Türk yurdunun (Turan) sınırları çizildikten sonra Türk tarihi üç ana döneme ayrılır ve bu hususta Türkler’in İslâmiyet’i kabulü esas alınır. Türkler’in müslüman olmasına kadar geçen devir eski Türk tarihi, İslâm’ın kabulünden Meşrutiyet’e kadar olan dönem yeni Türk tarihi, Meşrutiyet ve Millî Mücadele dönemlerini içine alan devir de taze Türk tarihi olarak adlandırılır. Eserde o dönemde Türkiye dışında bulunan Türkler’in durumu ve nüfusları hakkında da bilgi verilir. Kitabın sonunda Türkler’in mitolojisi, dini, takvimleri, adları, ırkı ve sosyal yapısı hakkında bilgi aktarıldıktan sonra tarım, ticaret ve sanat faaliyetleri söz konusu edilir. Ancak eserin ilmî bir değeri yoktur.

2. Hayat ve Hâtıratım. Rıza Nur, Paris’te bulunduğu yıllarda kaleme aldığı, çocukluğundan 1935 yılına kadar gelen, hemen her şeyi anlattığı hâtıralarını diğer bazı eserleriyle birlikte (şiirleri, Türkiye’nin Yeni Baştan İhyası ve Fırka Programı, Cehennemde Bir Celse ve Topal Osman Operaları, Ziya Paşa’nın İkinci Zafernâmesi) British Museum’a teslim etmiş, 1960 yılına kadar açılmamasını şart koşmuştur. Bu eserler Cavit Orhan Tütengil’in araştırmaları sırasında ortaya çıkmıştır (1964). Hayat ve Hâtıratım İstanbul’da 1967-1968 yıllarında dört cilt halinde neşredilmiş, 1982 yılında eski harfli metniyle birlikte Almanya’da (Frankfurt) tekrar basılmıştır. Eser Atatürk’e ve çevresindekilere ağır eleştiriler dışında sübjektif değerlendirmelerde bulunmasından ötürü yasaklanmıştır.

Rıza Nur’un diğer eserleri arasında şunlar sayılabilir: Servet-i Şâhâne ve Hakk-ı Millet (1908), Meclis-i Meb‘ûsanda Fırkalar Meselesi (1909), Tıbbiye Hayatından (1911), Cem‘iyyet-i Hafiyye (1914), Gurbet Dağarcığı (İskenderiye 1919), Hürriyet ve İtilâf Nasıl Doğdu ve Nasıl Öldü (1919), Sıhhiyye ve Muâvenât-ı İçtimâiyye Vekâletine Rapor (1923), Arap Şiirbiliği yahut el-Aruz (Sinop 1926), Sinop’ta Türk Atları Tamgaları (1928), Türk Mantıkası (1928), Oughouz-nâme (İskenderiye 1928), Hilâlin Tarihi (1933), Şehnâme ve Firdevsî (1934), Ali Şir Nevâî (1935), Hücumlara Cevaplar (1941).

BİBLİYOGRAFYA

Rıza Nur, Hayat ve Hâtıratım, İstanbul 1967-68, I-IV; a.e.: Ma Vie et mes Memoires (nşr. Heide Schmit), Frankfurt 1982, I-II (Osmanlıca özgün metniyle beraber); a.e.: Rıza Nur-İnönü Kavgası, Lozan ve Ötesi (haz. Abdurrahman Dilipak), İstanbul 1992.

a.mlf., Lozan Hatıraları, İstanbul 1991.

a.mlf., Dr. Rıza Nur’un Moskova / Sakarya Hatıraları, İstanbul 1991.

Sevenlerin Kalemiyle Dr. Rıza Nur (haz. Ziya Yücel İlhan), İstanbul 1962.

Cavit Orhan Tütengil, Dr. Rıza Nur Üzerine, İstanbul 1965.

Gülsün Dündar, Rıza Nur, İstanbul 1978.

Bozkurt Zakir Avşar, Bir Muhalifin Portresi Dr. Rıza Nur, İstanbul 1992.

Turgut Özakman, Dr. Rıza Nur Dosyası, İstanbul 1995.

Hikmet Tanyu, “Zamanın Tüketemediği Rıza Nur (1879-1942)”, Orkun, sy. 8, İstanbul 1962, s. 5-8.

Fethi Tevetoğlu, “Türklüğü Yükseltmek İçin Tesis Olunmuş Örnek Bir Vakıf”, TK, sy. 12 (1963), s. 44-47.

a.mlf., “Nur, Rıza”, TA, XXV, 344-345.

Feroz Ahmad, “Riḍā Nūr”, EI² (İng.), VIII, 511.

Ali Birinci, “Nur, Rıza”, TDEA, VII, 83.