ROSENTHAL, Franz

Yahudi bir ailenin çocuğu olarak 31 Ağustos 1914’te Berlin’de doğdu. 1932 yılında girdiği Berlin Üniversitesi’nde dönemin en ünlü hocalarından klasik diller ve şarkiyat okudu. 1935’te hazırladığı Die Sprache der palmyrenischen Inschriften und ihre Stellung innerhalb des Aramäischen adlı teziyle (Leipzig 1936) doktor unvanını aldı. Ardından İtalya’ya giderek Floransa’da bir yıl öğretmenlik yaptı. Berlin’e döndükten sonra Lehranstalt für die Wissenschaft yüksek haham okulunda öğretim faaliyetini sürdürdü. 1938’de yazdığı Die aramäistische Forschung seit Th. Nöldeke’s Veröffentlichungen adlı eseriyle (Leiden 1939) ilk defa o yıl verilmeye başlanan “Lidzbarski” ödülüne lâyık görüldüyse de yahudi oluşu sebebiyle ödülün parasal kısmını alamadı. Yahudi aleyhtarlığının doruğa çıktığı 1938 yılının sonunda Almanya’yı terkederek Amerika Birleşik Devletleri’ne gitti; 1940’ta Cincinnati’deki (Ohio) Hebrew Union College’da göreve başladı. 1943’te Amerikan vatandaşlığına geçti ve askerliğini Washington’daki Stratejik Hizmetler Dairesi’nde yaptı. II. Dünya Savaşı’nın ardından tekrar akademik hayata dönen Rosenthal 1948’de Pennsylvania Üniversitesi’ne intisap etti. 1956 yılında, 1985’te emekliye ayrılıncaya kadar görev yapacağı Yale Üniversitesi’nde Sâmî diller profesörlüğüne tayin edildi.

Yale Üniversitesi Yakındoğu Çalışmaları Bölümü’nün dünya çapında saygınlık kazanmasında önemli rol oynayan ve İslâm araştırmalarının Amerikan üniversitelerinde yaygınlaşmasına öncülük eden Rosenthal, 1964-1965 yıllarında American Oriental Society ile American Philosophical Society, American Academy of Arts and Sciences, Medieval Academy of America, American Academy of Jewish Research, British Academy, Middle East Medievalists, Deutsche Morgenländische Gesellschaft ve Accademia Nazionale dei Lincei gibi bilim kurumlarının başkanlığını yürüttü. Giorgio Levi Della Vida ve Harvey Prize ödüllerine sahip bulunan Rosenthal’e Columbia, Tübingen, Tel Aviv ve Kudüs İbrânî üniversiteleri tarafından fahrî doktora pâyesi verildi. 1984’te yayımlanan Journal of American Oriental Society’nin CIV. cildi ile Oriens’in XXXVI. cildi de kendisine adandı.

8 Nisan 2003 tarihinde Brandford’da (Connecticut) ölen Franz Rosenthal arkasında yirmi üçü kitap, 106’sı makale, altmış ikisi The Encyclopaedia of Islam’da yayımlanmış yetmiş beş madde, kitap tanıtım-kritik yazısı olmak üzere toplam 363 çalışma bırakmıştır. Onun eserlerinin görülen özelliklerden biri, Ortaçağ İslâm medeniyetinin daha önce hiç değinilmemiş yönleriyle sosyal ve kültürel tarihi üzerinde durmuş olmasıdır. İşlediği konular İslâm’da mizah, uyuşturucu, şans oyunları ve kumar, intihar, çocuk psikolojisi, hediye ve rüşvet gibi ilginç ve aynı zamanda ele alınması zor konulardır. Rosenthal’in temelde iki tez savunmuş olması dikkat çeker. Bunlardan ilki İslâm medeniyetinin Grek medeniyetini devam ettirdiği, ikincisi insanoğlunun arzularıyla genelde dinin, özelde de İslâm’ın çatıştığı, kanun ve kurallarla bastırılan isteklerin bir şekilde ortaya çıkarak toplumsal düzeni etkilediği görüşüdür.

Eserleri. A) Telif. 1. Aḥmad b. aṭ-Ṭayyib as-Saraḫsī (New Haven 1943). III. (IX.) yüzyılda yaşayan edip Ahmed b. Tayyib’in hayatının anlatıldığı ve bir bütün halinde günümüze ulaşmayan eserlerinin diğer müelliflerin ondan yaptıkları alıntılarla tesbit edildiği bir kitap olup bu alandaki ilk çalışmadır. 2. The Technique and Approach of Muslim Scholarship (Rome 1947). (A. trc. Enîs Ferîha, Menâhicü’l-ʿulemâʾi’l-müslimîn fi’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Beyrut 1961). 3. Humor in Early Islam (Leiden 1956). II. (VIII.) yüzyılda Medine’de yaşadığı tahmin edilen Arap mizahçısı Eş’eb’e ait hikâyeleri içeren eserde İslâm mizahına ait malzemenin incelenmesinin ardından Eş’eb’in tarihsel kişiliği ortaya konulmuştur. Eş’eb’e ait 161 fıkra ve hikâyenin tercümesini de ihtiva eden çalışmanın son bölümünde İslâm dünyasında gülme konusundaki nazariyeler üzerinde durulmuş ve esere Arap literatüründe Eş’eb’e yapılan atıfları içeren bir bibliyografya eklenmiştir (T trc. Ahmet Arslan, Erken İslâm’da Mizah, İstanbul 1997). 4. A History of Muslim Historiography (Leiden 1952). Batı’da İslâm tarihçiliği üzerine yapılan çalışmaların öncülerinden olan bu klasikleşmiş eserde İslâm tarihçiliği bir bütün halinde incelenmekte ve problemleri ortaya konulmaktadır. Üç bölüme ayrılan kitabın ilk bölümünde İslâm dünyasında tarih kavramı, Câhiliye döneminde tarih, İslâm tarihçiliğinin doğuşu ve tarih yazımının çeşitleri; ikinci bölümünde İslâm tarihçiliği hakkında yazan Adudüddin el-Îcî, Kâfiyeci, Şemseddin es-Sehâvî ve Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin tarihe ve tarihçiliğe dair görüşleri; üçüncü bölümünde İbnü’l-Adîm, Makrîzî, İbn Hacer el-Askalânî ve Zehebî’nin tarihle ilgili düşünceleri anlatılmaktadır. Eseri Sâlih Ahmed el-Alî Arapça’ya (ʿİlmü’t-târîḫ ʿinde’l-müslimîn, Bağdad 1963) ve Esedullah Âzâd Farsça’ya (Târîḫ-i Târîḫnigârî der İslâm, I-II, Meşhed 1986) tercüme etmiştir. 5. The Muslim Concept of Freedom Prior to the Nineteenth Century (Leiden 1960). İslâm düşüncesinde özgürlük kavramının felsefî, içtimaî, hukukî ve metafiziksel yönlerini başlangıcından XIX. yüzyıla kadar ele alan bir araştırma olup Arapça’ya çevrilmiştir (Maan Ziyâde – Rıdvân es-Seyyid, Mefhûmü’l-ḥürriyye fi’l-İslâm: Dirâse fî müşkiliyyâti’l-muṣṭalaḥ, Beyrut 1978; Arapça’dan Türkçe’ye: Vecdi Akyüz, İslâm’da Özgürlük Kavramı, İstanbul 2000). 6. A Grammar of Biblical Aramaic (Wiesbaden 1961) (Fr. trc. P. Hébert, Grammaire d’aramiéen biblique, Paris 1988). 7. Das Fortleben der Antike im Islam (Zürich 1965). Grek düşüncesinin İslâm felsefe, bilim ve kültürüne yaptığı etkilerin incelendiği eser İngilizce’ye tercüme edilmiştir (Emile Marmorstein – Jenny Marmorstein, The Classical Heritage in Islam, London 1975). 8. An Aramaic Handbook: Texts and Glossary (Wiesbaden 1967). 9. Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam (Leiden 1970). İslâm medeniyetinde çok önemli bir yeri bulunan ilim kavramının ortaya çıkışını, gelişimini, tarihî açıdan içerdiği anlamları ve çeşitli alanlardaki yerini ele alan bir çalışmadır (T trc. Lâmi Güngören, Bilginin Zaferi: İslâm Düşüncesi’nde Bilgi Kavramı, İstanbul 2004). 10. The Herb: Hashish Versus Medieval Muslim Society (Leiden 1971). VII-X. (XIII-XVI.) yüzyıllar arasında İslâm dünyasında uyuşturucu kullanımını irdeleyen eserde konuyla ilgili yazmaların incelenmesinin ardından uyuşturucu kullanımı, uyuşturucunun toplum hayatındaki yeri ve buna ilişkin hukukî tartışmalar ortaya konulmuş, ayrıca esere uyuşturucuyla ilgili bazı şiirlerin tercümeleri ve Bedreddin ez-Zerkeşî’nin Zehrü’l-ʿarîş adlı risâlesi eklenmiştir. 11. Gambling in Islam (Leiden 1975). Şans oyunları, Câhiliye ve İslâm edebiyatında kumar ve kumarın sosyal hayattaki rolü hakkında olan bu çalışma Ortaçağ İslâm dünyasında kumar üzerine yazılmış ilk monografidir. 12. “Sweeter than Hope”: Complaint and Hope in Medieval Islam (Leiden 1983).

B) Neşir ve Tercümeler. 1. Alfarabius: De Platonis Philosophia (London 1943, Richard Walzer ile birlikte). Fârâbî’nin Felsefetü Eflâṭûn adlı eserinin neşridir. 2. Şemseddin es-Sehâvî, el-İʿlân bi’t-tevbîḫ li-men ẕemme’t-târîḫ (Beyrut, ts.). 3. The Muqaddimah. An Introduction to History (I-III, London 1958). İbn Haldûn’un Muḳaddime’sinin çeşitli kütüphanelerdeki nüshalarına dayanılarak yapılmış açıklamalı İngilizce çevirisi olup eserin Batı dillerindeki en iyi çevirisi sayılmaktadır. 4. The History of al-Ṭabarī (I-XXXVIII, New York 1989). State University of New York Yayınevi’nin İngilizce’ye tercüme ettirerek İhsan Yârşâtir’in (Ehsan Yar-Shater) editörlüğünde yayımladığı Taberî’nin Târîḫ’inin ilk ve son ciltlerinin açıklamalı çevirisidir; ilk cildin başında Rosenthal’in kaleme aldığı Taberî’nin hayatı ve eserleri hakkında geniş bir giriş bulunmaktadır. Rosenthal’in makalelerinin bir kısmı Four Essays on Art and Literature in Islam (Leiden 1971), Muslim Intellectual and Social History (London 1990), Grek Philosophy in the Arab World (London 1990) ve Science and Medicine in Islam (London 1991) adıyla toplu halde yayımlanmıştır (eserleri için ayrıca bk. Endress – Overwien, XXXVI [2001], s. XIII-XXXIV).

BİBLİYOGRAFYA
F. Rosenthal, Science and Medicine in Islam: A Collection of Essays, London 1990, s. IX-XXVIII; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, III, 162-163; Yahyâ Murâd, Muʿcemü esmâʾi’l-müsteşriḳīn, Beyrut 1425/2004, s. 397-398; G. Endress – O. Overwien, “Verzeichnis der Schriften von Franz Rosenthal”, Oriens, XXXVI (2001), s. XIII-XXXIV; “Franz Rosenthal”, Yale Bulletin and Calendar, XXXI/26, New Haven 2003, s. 1-3; Cengiz Tomar, “Franz Rosenthal (1914-2003)”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 10, İstanbul 2003, s. 179-181; D. Gutas, “Knowledge Triumphant: The Life of Franz Rosenthal 1914-2003”, al-ʿUsur al-Wusta: The Bulletin of Middle East Medievalists, XV/2, Chicago 2003, s. 35-37; B. R. Foster, “Franz Rosenthal (August 31^st, 1914 – April 8^th, 2003)”, Af.O, L (2003-2004), s. 513-514; J. van Ess, “Franz Rosenthal (1914-2003), Alte und Neue Welt im Leben eines Orientalisten”, ZDMG, CLV/1 (2005), s. 51-67; “Rosenthal, Franz”, EJd., XIV, 292-293.