SAĞMAN, Ali Rıza

Ünye’de doğdu. Sultanselimli Hâfız Rıza diye anılır. Babası kıdemli yüzbaşılıktan emekli Yozgatlı Duhancızâde Ömer Vasfi Bey, annesi Ayşe Sıdıka Hanım’dır. İlk eğitimini sekiz yaşlarında iken gittiği Giresun’da aldıktan sonra hıfzını tamamladı. Rüşdiye’yi de burada okudu. Ardından İstanbul’a giderek (1904) Fatih’te Bahr-i Sefîd Tetimme-i Sânî Medresesi’ne girdi. Fâtih Camii’nde İskilipli Mehmed Âtıf Efendi’den Arapça okumaya başladı. Bu arada yaz tatillerinde gittiği Giresun’da Beyazıdzâde Hâfız Ali Efendi’den tecvid, aşere ve takrîb okudu, 1908’de takrîbden icâzet aldı. 1910 yılı başlarında Fatih Çarşamba’daki Sultan Selim Camii müezzinliğine tayin edildi. Sadrazam Mahmud Şevket Paşa’nın öldürülmesi hadisesi sebebiyle sürgüne gönderildi (11 Haziran 1913). Yirmi yedi ay Sinop’ta, üç buçuk yıl kadar Çorum’da kaldıktan sonra Sadrazam Ahmed İzzet Paşa kabinesinin kurulması üzerine İstanbul’a döndü (1918). Burada Sahn Medresesi’nde tahsilini tamamladı (1920). Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi’nin aracılığıyla 14 Ağustos 1920’de Bâb-ı Fetvâ Hey’et-i Teftîşiyye Kalemi başkâtipliğine tayin edildiyse de Mustafa Sabri Efendi’nin şeyhülislâmlıktan ayrılması üzerine 1 Kasım 1920’de bu görevden azledildi. Aynı yıl girdiği Süleymâniye Medresesi Kelâm-Felsefe Bölümü’nü de üç yıl sonra bitirdi.

1928’de Dârülfünun Hukuk Fakültesi’nden mezun olup avukatlık stajını tamamlamasına rağmen hukuk alanında çalışmadı. Aralık 1931’de ezan ve kāmeti tercüme işiyle görevlendirilen dokuz kişilik heyette yer aldı. Öte yandan Hayriye Mektebi (1923-1928), İran Ortaokulu (1929-1942) ve İngiliz Erkek Lisesi’ndeki Türkçe hocalığının yanı sıra 1928 yılından itibaren uzun süre Dârüşşafaka’da Türkçe ve tarih dersleri okuttu. İstanbul İmam-Hatip Okulu’nda 1952-1964 yılları arasında çeşitli dersler verdi. Saint Michel Lisesi’nde 1940 yılından vefatına kadar Türkçe, tarih ve coğrafya hocalığı yaptı. Bu arada yaz aylarında Suriye ve Lübnan (1951), Mısır (1952) ve Irak’a (1953, 1954) gitti. 13 Eylül 1964’te Çarşamba’daki evinde vefat etti ve Edirnekapı’daki Otakçılar Mezarlığı’na defnedildi.

Hâfızlığı, hânendeliği ve mevlidhanlığı ile şöhret bulan Ali Rıza Sağman bestelediği eserlerle mûsiki alanındaki gücünü ortaya koymuştur. Çarşambalı (Sultanselimli) Hâfız Cemal’den beste, şarkı gibi formları meşketmek ve usul öğrenmekle başlayan mûsiki çalışmalarını daha sonra Muallim İsmâil Hakkı Bey, Ûdî Ekrem Bey, Ûdî Yûsuf Efendi ile Kemânî Hasan Efendi’den aldığı usul ve solfej dersleriyle devam ettirdi. Döneminde mûsiki toplantılarındaki icralarıyla tanınan Sağman Orfeon, Odeon, Columbia ve Parlafon plaklarına Kur’an’dan bazı sûrelerle ezan, salâ, münâcât, na‘t, mersiye, ilâhi, kaside, mevlid, ayrıca şarkı ve türkü okumuştur. Yılmaz Öztuna onun bestelediği on yedi şarkıdan oluşan bir liste neşretmiş, Mustafa Rona da on altı şarkısının sözlerini yayımlamıştır. Bunlardan on birinin notasının yayımlanmasına rağmen (İstanbul 1930) Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu repertuvarında sadece sözleri de kendisine ait acem-kürdî bir şarkısı yer almaktadır. Ayrıca Sadettin Kaynak’ın uşşak makamında, “Gördüm seni bir gün yeni açmış güle döndüm” mısraıyla başlayan şarkısının güftesi de Ali Rıza Sağman’a aittir.

Eserleri. Ali Rıza Sağman’ın çeşitli konularda yazdığı makaleleriyle gazel, kaside, münâcât, na‘t türünde aruz ve hece vezniyle manzumeleri Meşrik-ı İrfân (Konya), Karadeniz (Giresun), Doğru Sadâ (Samsun), Beyânü’l-Hak, el-Medâris, Hakk’a Doğru, Hür Adam, İstiklâl, İ’tisâm, Millet, Milliyet, Sebîlürreşâd, Son Saat, Tarih Dünyası, Tasvir gibi gazete ve mecmualarda neşredilmiştir. Ayrıca bazıları risâle halinde olmak üzere kırk civarında eser kaleme almış, bunların bir kısmı yayımlanmıştır: İbretnümâ-İtikadsızlık ve Menşei (İstanbul 1328), Meşhur Hafız Sâmi Merhum (İstanbul 1947), İstanbul’u Ne Şekilde Aldık? (I-II, İstanbul 1947-1948), Din Adamları Nasıl Yetiştirilmeli? (İstanbul 1950), Hazret-i Kur’ân Radyoda Okunabilir mi? (İstanbul 1950), İstanbul Hendekleri (İstanbul 1951), Mevlid Nasıl Okunur? ve Mevlidhanlar (I, İstanbul 1951), Sağman Tecvidi-Kur’an Nasıl Okunur? (İstanbul 1955, bu eserin Yeni Sağman Tecvidi [1957], İlâveli Yeni Sağman Tecvidi [1958, 1964] ve Sualli Cevaplı Sağman Tecvidi [1965] adıyla baskıları yapılmıştır), Rûz-i Cezâ: Âhiret Var mı? Nasıl? (Arapça, manzum; İstanbul 1956), İstanbul’un Fethi Hakkında Enteresan Bir Fetvâ (İstanbul 1957), Cevâba Cevâbım (İstanbul 1957; bir önceki esere Mehmet Râif Ogan’ın verdiği cevaba karşılıktır), Kur’ân’ın Türkçe’ye Tercemesi Karşısında Üç Profesör (Hilmi Ziya Ülken, Besim Atalay ve Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu, İstanbul 1957); İslâm Tarihinde Râhip Bahîrâ Meselesi (İstanbul 1959), Atlas Okyanusu’ndan Çin Seddi’ne Kadar İslâm Fütuhatı (İstanbul 1965), Hazreti Kur’an’ın Meâlen Tercümesi (İstanbul 1980). Ali Rıza Sağman’ın yayımlanmamış eserlerinden bazıları şunlardır: Rûz-i Cezâ (II. cilt; bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır), Allah’a Sığındık: Arayış, Buluş ve Kurtuluş Yolları (manzum), Sopalı Meşrutiyet Sürgünleri (Sinop ve Çorum sürgünleri), Menfâsından Kaçan Sürgün (Sungurlu’dan Çorum’a), Güneş Doğarken (Stefan Zweig’ın İnsanlık Tarihinde Yıldızın Parladığı Anlar adlı eserine reddiyedir), İstanbul’un Bir Asırlık Meşhur Hâfızları, İslâm’da Evliyâ Akîdesi’nin Özü, Atatürk’ün Din Inkılâbından Parçalar, Tenbihler (Rahmetullah el-Hindî’nin et-Tenbîhât adlı Arapça eserinin Türkçe’ye tercümesidir), Tecvid Külliyâtı. Dücane Cündioğlu, Ali Rıza Sağman’ın 1 Eylül 1927 – 16 Ekim 1927 tarihleri arasında kaleme aldığı hâtıratını “Hâfız Ali Rıza Sağman’ın Çocukluk Hâtıraları” başlığıyla Dergâh’ta tefrika etmiş (sy. 105-112, İstanbul Kasım 1998 – Haziran 1999); Kasım 1953’te yazdığı bir makalesini de “Kur’an -Mahiyeti- Başka Dile Çevrilmesi” adı altında İslâmiyât dergisinde neşretmiştir (sy. 2 [Ankara Nisan – Haziran 1998], s. 99-124). Ali Rıza Sağman’ın metrûkâtının büyük bir kısmı günümüzde Dücane Cündioğlu’nda bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA

Ali Rıza Sağman, Mevlid Nasıl Okunur? ve Mevlidhanlar, İstanbul 1951, I, 218-219.

a.mlf., Cevaba Cevabım, İstanbul 1957, s. 21-22.

Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Musikisi, İstanbul 1970, s. 347-348.

Türkiye Maarif Tarihi, V, 1939-1942, 1947-1951.

Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, İstanbul 1981, IV-V, 404-405.

TSM Sözlü Eserler, s. 137.

Dücane Cündioğlu, “Hâfız Ali Rıza Sağman’ın Çocukluk Hâtıraları”, Dergâh, sy. 105, İstanbul 1998, s. 31.

Öztuna, BTMA, II, 251-252.