Şah İsmayıl Xətainin anadilli “Divan”ının Daşkənd nüsxəsi (2022)

Şah İsmayıl Xətainin anadilli “Divan”ının Daşkənd nüsxəsi (faksimileli nəşr). Tərtib, transfoneliterasiya edən: K. Məmmədzadə; Ön söz: A. Kərimov. Bakı: 2022.

Əlyazma 1535-ci ildə (h. 942-ci ildə), xəttat Şah Mahmud Nişapuri tərəfindən incə nəstəliq xətti ilə Şərq kağızına köçürülmüşdür, Özbəkistan Milli Elmlər Akademiyası Əbu Reyhan əl-Biruni adına Şərqşünaslıq İnstitutunda qorunur, ölçüsü 23,5×14,5 sm, həcmi (84 vərəq) 168 səhifədir.

Əlyazmanın 1b-2b səhifələri boşdur. Bu səhifələrin ətrafı və “Divan”ın başlanğıcı zərif təhziblə bəzədilib. Mətn qızılı və mavi xətlərlə haşiyələnib. Mətn qara mürəkkəblə, başlıqlar qızılı və mavi mürəkkəblə, müəllifin adı, yəni təxəllüs isə hər yerdə qızılı mürəkkəblə yazılıb. Əlyazmanın səhifələrinə qızılı mürəkkəb çilənərək “Zərəfşan” adlanan üsulla bəzədilib. Bu da nəfis tərtib olunmuş əlyazmaya xüsusi gözəllik verir. Hər səhifənin çərçivəsinin künclərində və sağ-sol tərəfdən kənarlarında zərif təhzib elementləri var. Əlyazmanın cildi qəhvəyi dəridəndir. Cildin üzərində qızılı zəncirək naxışlar vardır. Ümumilikdə əlyazma Klassik Azərbaycan kitab mədəniyyətinin ən gözəl, zərif, nəfis incilərindəndir.

Əlyazma mətni iki hissədən ibarətdir və ənənəvi olaraq bəsmələ ilə başlayır (2b). Ümumilikdə mətn içiçə olan iki çərçivədə yerləşdirilib. Birinci kiçik olan çərçivədə verilmiş şeirlər üfiqi xətt üzrə iki sütunda, kiçik çərçivənin kənarında verilmiş mətn isə çəpəki vəziyyətdə bir sütunda verilmişdir ki, bu da əlyazmaya ənənəvi divan tərtibatında mürəkkəb xüsusiyyət vermişdir. Əlyazmanın 2a-3a səhifələrində 3 nət vardır. 3a-13b səhifələrində isə mənqibələr yer alıb. Əlyazmanın 13b-83a səhifələrində Xətaiyə aid qəzəllər, 83a-84a səhifələrində isə rübailər yer alır.

Əlyazmanın ilk səhifəsində (2b) yer alan və “Baismi-alihü fərdi-yəzdan, Rəhmani-rəhim və həyyi-sübhan” beyti ilə başlayan  “Dəhnamə” məsnəvisi mavi mürəkkəblə verilmiş “Tövhidi-Həqqi-Sübhani-Təla” qeydindən sonra 2a səhifəsində davam edir. 2a səhifəsinin ortasında olan qızılı mürəkkəblə haşiyələnmiş çərçivədə isə qızılı mürəkkəblə verilmiş “Fi nət ən-nəbi əleyh-əs-səlam” qeydindən sonra Hz. Məhəmmədə (s) həsr olunmuş  “Ey ki, yоxdan bu cəhanı var idən pərvərdigar, Yeri qaim, gögləri dəvvar idən pərvərdigar” beyti ilə başlayan nət verilmişdir. Bunun ardınca növbəti 3b səhifəsində mavi mürəkkəblə “iza fin-nət” qeydindən sonra daha bir nət verilmiş və bu qəsidə də 3aa səhifəsini əhatə etmişdir. Burada bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, əlyazma nüsxəsinin vərəqləri müasir səhifələnmə üsuli ilə səhifələnərkən 2a,2b,3a,3b səhifələrindən sonra yanlışlıqla yenidən 3 rəqəmi təkrarən yazılmışdır. Bu sıralamanı düzəltmək imkanımız olmadığı üçün biz təkrar verilmiş 3a və 3b səhifələrini xüsusi olaraq 3aa və 3bb şərti işarələri ilə qeyd edirik.

Əlyazmanın 3aa səhifısində qızılı mürəkkəblə verilmiş “Fi mənqibəyi-əmir-əl-möminin Əli əleyhəssalam” qeydindən sonra “Şahi ki, cəhanın əfzəlidir, Allah tək ali, anın alidir” beyti ilə başlayan mənqəbat gəlir. Mənqibənin mətni qara mürəkkəblə verilsə də “Allah, Əli, Məhəmməd” kəlmələri mavi və qızılı mürəkkəblərlə verilmişdir. Qeyd olunduğu kimi mənqibə əlyazmanın 3aa-14b səhifələrini əhatə edir. Əlyazmanın 7b səhifəsindən başlayaraq kənar çərçivədə “Şahi ki, cəhanın əfzəlidir, Allahının əli anın əlidir” beyti ilə başlayan mürəbbe gəlir. Bu mürəbbe əlyazmanın 9b səhifəsinə qədər davam edir. Bundan sonra isə “Fi zikri əsmaül-müyəssə bər həqq” qeydi ilə başqa bir nət başlayır. Bundan sonra isə “Sifəti-gülşənü-bəhar” qeydi ilə təbiətin vəsfi verilmişdir. Bu şeirdın sonra isə “Dər zikri-ünvani-aşiq və hali-xod” qeydi ilə bir qəsidə gəlir (12a-14a). Bundan sonra isə kənar çərçivədə “Şeir berəsmi-şikayəti-dil” başlıqlı bir qəzəl yer alır. Bu qəzəldən sonra isə mavi mürəkkəblə verilmiş “Məsnəvi” qeydindən sonra uzun bir məsnəvi başlayır. Məsnəvi özü isə bir neçə hekayətdən ibarətdir ki, bu hekayələrin başlanğıcları mavi mürəkkəblə qeyd edilmişdir. Birinci məsnəvi əlyazmanın 15b-43a səhifələrini əhatə edir. Əlyazmanın 44b səhifəsindən isə növbəti məsnəvi başlayır. İkinci məsnəvi isə əlyazmanın 44b-72b səhifələrini əhatə edir. Əlyazmanın 72a səhifəsində isə “Be səbəbi-təlif” (Əsərin yazılma səbəbi—K.M.) verilib.

Əlyazmanın 14b səhifəsindən isə mavi mürəkkıblə verilmiş “fil-qəzəliyyat” qeydindən sonra Xətainin qəzəlləri başlayır. Qəzəllər əlyazmanın 14a-83b səhifələrini əhatə edir. Burada Xətainin ümumilikdə 239 qəzəli və 10 tuyuğu yer alır.