SAÎD el-EFGĀNÎ

Dımaşk’ta doğdu. Babası Keşmir’den hicret edip buraya yerleşmişti. Üç yaşında iken annesini kaybetti. Ümeyye Camii’nde Sâlih et-Tûnisî, Necîb Keyvân, Abdülkerîm Hamza, Abdülkādir el-İskenderânî ve Bedreddin el-Hasenî’den ilk bilgileri aldı. Ahmed en-Nüveylâtî, Abdullah el-Müneccid ve Ahmed el-İrbînî’den Arapça, din ilimleri ve kıraat okudu. 1928’de liseden mezun oldu. Aynı yıl Suriye Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin çekirdeğini oluşturan Yüksek Edebiyat Okulu’na kaydoldu, burayı da 1932’de bitirdi.

Liseden mezun olduktan sonra ilk ve orta öğretimde yirmi yıl kadar Arapça öğretmenliği yaptı. Bu sırada bilimsel çalışmalarına devam etti, 1948’de Suriye (Dımaşk) Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne Arap dili ve edebiyatı doçenti olarak tayin edildi. 1950’de kürsüsüz profesör, 1957 yılından itibaren Arap Dili Kürsüsü profesörü oldu. Yüksek Edebiyat Okulu’nun fakülteye dönüşmesinde emeği geçti. Burada Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü başkanlığı ile dekanlık (1961-1963) görevinde bulundu. Birkaç yıl Yüksek Öğretmen Enstitüsü’nde amelî tatbikat dersleri verdi ve 1968’de Edebiyat Fakültesi’nden emekliye ayrıldı. Yirmi üç yıl kadar Libya, Lübnan, Ürdün (Amman) ve Suudi Arabistan üniversitelerinde öğretim üyeliğine devam etti. En son görev yaptığı Riyad Melik Suûd Üniversitesi’nden ayrılarak Dımaşk’a döndü. Hayatının son beş yılını eser telifiyle geçiren Efgānî Mekke’de vefat etti ve Ma‘lât Kabristanı’na defnedildi.

Arap grameri öğretiminde yenilikten yana olan, gramer kurallarının sebep ve hikmetlerini açıklayıcı kısımların hafifletilmesini savunan Efgānî’nin eserleri son derece yalın bir öğretim üslûbu taşır. 1960’tan itibaren el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī, 1970’ten itibaren Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye (Kahire) üyesi olarak görev yapan Efgānî uluslararası birçok ilmî toplantıda Suriye Üniversitesi’ni temsil etmiştir. Bunlar arasında filozof Ya‘kūb b. İshak el-Kindî (Bağdat 1962), İbn Hazm ve Arap şiiri (Kurtuba 1962), İbn Manzûr (Tunus 1972) sempozyumları anılabilir.

Eserleri. Telifleri: Esvâḳu’l-ʿArab fi’l-Câhiliyyeti ve’l-İslâm (Dımaşk 1936, 1937, 1960; Kahire 1993; Küveyt 1996); İbn Ḥazm el-Endelüsî ve Risâletühû fi’l-Mufâḍale beyne’ṣ-ṣaḥâbe (Dımaşk 1940; Beyrut 1969); el-İslâm ve’l-merʾe (Dımaşk 1945; Beyrut 1964); ʿÂʾişe ve’s-siyâse (Kahire 1947, 1957; Beyrut 1971); Fî uṣûli’n-naḥv (Dımaşk 1951; Beyrut 1957, 1964, 1987); Müẕekkirât fî ḳavâʿidi’l-luġati’l-ʿArabiyye (Dımaşk 1955, 1963, 1964, 1966); Ḥâḍırü’l-luġati’l-ʿArabiyye fi’ş-Şâm ve’l-Ḳāhire (Kahire 1962; Dımaşk 1971, 1978); Naẓarât fi’l-luġa (Naẓariyyetü’l-luġa) ʿinde İbn Ḥazm (Dımaşk 1963; Beyrut 1969); Nâbiġatü’ş-şarḳ es-Seyyid Cemâlüddîn el-Efġānî (Kahire 1967); Min târîḫi’n-naḥv (Beyrut 1968, 1978); Şeyḫülislâm ʿAbdullah el-Enṣârî el-Herevî (396-481) mebâdiʾühû ve ârâʾühü’l-kelâmiyye ve’r-rûḥiyye (kelâm ve felsefede doktora tezi, Kahire 1968); el-Mûcez fî ḳavâʿidi’l-luġati’l-ʿArabiyye ve şevâhidihâ (Beyrut 1969, 1981; eser Kitâbün li’l-Ḳavâʿidi’l-ʿArabiyye naḥvihâ ve ṣarfihâ ve imlâʾihâ adıyla da yayımlanmıştır, Beyrut 1970); Taḳrîr ʿan aġlâṭi’l-Müncid (Dımaşk 1969).

Neşirleri: Zerkeşî, el-İcâbe li-îrâdi me’stedrekethü ʿÂʾişe ʿale’ṣ-ṣaḥâbe (Dımaşk 1358/1939; Beyrut 1970, 1985); Zehebî, Cüzʾân min Kitâbi Siyeri aʿlâmi’n-nübelâʾ (Hz. Âişe [Dımaşk 1945] ve İbn Hazm [Beyrut 1941, 1969] ile ilgili bölümler); Kādî Abdülcebbâr el-Havlânî, Târîḫu Dâreyyâ ve men nezele bihâ mine’ṣ-ṣaḥâbe ve’t-tâbiʿîn ve tâbiʿi’t-tâbiʿîn (Dımaşk 1949; Beyrut, ts.); Kemâleddin el-Enbârî, er-Risâletân li’bni’l-Enbârî: el-İġrâb fî cedeli’l-iʿrâb ve Lümaʿu’l-edille (Dımaşk 1957; Beyrut 1971); Ebû Nasr el-Fârikī, el-İfṣâḥ fî şerḥi ebyâtin müşkileti’l-iʿrâb (Dımaşk 1958; Bingazi 1974; Beyrut 1980; eser önce dış kapağında Rummânî’ye ait olarak Tevcîhü iʿrâbi ebyât mülġazeti’l-iʿrâb başlığıyla ve iç kapakta yanlış düzeltilip Fârikī adına Şerḥu’l-ebyâti’l-müşkileti’l-iʿrâb adıyla yayımlanmış [Dımaşk 1958], daha sonra el-İfsâḥ fî şerḥi ebyâtin müşkileti’l-iʿrâb ismiyle baskıları yapılmıştır [Bingazi 1394]); İbn Hazm, Mülaḫḫaṣu ibṭâli’l-ḳıyâs ve’r-reʾy ve’l-istiḥsân ve’t-taḳlîd ve’t-taʿlîl (Dımaşk 1960; Beyrut 1969); Ebû Zür‘a İbn Zencele, el-Ḥücce fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ (Bingazi 1974; Beyrut 1998).

Efgānî’nin bunların dışında Menhecü’l-ḳavâʿidi’l-ʿArabiyye ve Muʿâviye fi’l-esâṭîr gibi eserleri de vardır. Çeşitli dergilerde yayımlanmış çok sayıda makale, araştırma yazısı ve radyo konuşmaları arasında Osmanlı Padişahı II. Abdülhamid’in müntesibi olduğu Şâzeliyye tarikatı şeyhi Mahmûd Ebü’ş-Şâmât el-Hanefî ed-Dımaşkī’ye yazdığı ve hilâfetten hal‘edilme sebeplerini açıkladığı mektubu “Risâletü’s-Sulṭân ʿAbdilḥamîd es̱-S̱ânî”, “Târîḫun müfteran li’s-Sulṭân ʿAbdilḥamîd”, “Aġlâṭu’l-Müncid ve’l-Müncidi’l-ebcedî”, “et-Terbiye ʿinde İbn Ḥazm”, “en-Nebiyyü ve’l-eṭfâl”, “Dînü’l-Mütenebbî”, “Ḥavle nübüvveti’l-Mütenebbî”, “el-Câḥiẓ ve’s-siyâse”, “İbn Ḥazm el-İmâmü’l-Muḥib”, “Muʿâviye beyne yedey ʿÂʾişe”, “İnşâfen li-Ṭâhâ Ḥüseyn” adlı yazıları sayılabilir (Mâzin el-Mübârek, s. 109-128; Yûsuf Abdullah el-Cevârine, sy. 92 [1424/2003], s. 32-35). Efgānî’nin öğrencisi Mâzin el-Mübârek onun hakkında bir eser kaleme almıştır (bk. bibl.). Ayrıca Yûsuf es-Saydâvî, Yûsuf Abdullah el-Cevârine, Mahmûd Fâhûrî, M. Rıdvân ed-Dâye, Abdülilâh Nebhân, Cümâne Tâhâ, Ahmed Azûz, Mahmûd el-Arnaût, Nizâr Abâza, İbrâhim M. Abdullah, Riyâz Abdülhamîd Murad ve Eymen eş-Şevvâ tarafından Efgānî’nin çeşitli yönlerini ve onunla yaşanmış hâtıraları ele alan makaleler yayımlanmıştır (makaleler için bk. et-Türâs̱ü’l-ʿArabî, sy. 92 [1424/2003], s. 23-158).

BİBLİYOGRAFYA

Mahmûd M. Tanâhî, Medḫal ilâ târîḫi neşri’t-türâs̱i’l-ʿArabî, Kahire 1405/1984, s. 187.

Abdülkādir Ayyâş, Muʿcemü’l-müʾellifîne’s-Sûriyyîn fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn, Dımaşk 1405/1985, s. 37-38.

Abdülazîz el-Hatîb el-Hasenî, Ġurerü’ş-Şâm, Dımaşk 1417/1996, II, 925-926.

Nizâr Abâza – M. Riyâz el-Mâlih, İtmâmü’l-Aʿlâm, Beyrut 1999, s. 109-110.

Mâzin el-Mübârek, Saʿîd el-Efġānî: Ḥâmilü livâʾi’l-ʿArabiyye ve üstâẕü esâtîẕihâ, Dımaşk 1423/2002, tür.yer.

Yûsuf Abdullah el-Cevârine, “Saʿîd el-Efġānî: Meṣâdir uḫrâ”, et-Türâs̱ü’l-ʿArabî, sy. 92, Dımaşk 1424/2003, s. 28-35.

Mahmûd Cebr er-Rebdâvî, “el-Efġānî (Saʿîd)”, el-Mevsûʿatü’l-ʿArabiyye, Dımaşk 2000, II, 924-925.