SAÎD HAVVÂ

27 Eylül 1935’te Suriye’nin Hama şehrinde doğdu. Küçük yaşta annesini kaybetti. Babası Muhammed Dîb’in bir kan davasına karıştığı için dört yılını şehir dışında geçirmesi, ardından hapiste kalması sebebiyle zor günler yaşadı. İlk öğrenimini Hama’daki Dârü’l-ensâr gece okulunda tamamladı. İbn Rüşd Lisesi’nden mezun oldu. Lise öğretmenlerinden Şeyh Muhammed el-Hâmid vasıtasıyla Suriye Müslüman Kardeşler Teşkilâtı’nın üyeleriyle tanıştı ve 1952’de örgüte katıldı. 1956’da Şam Üniversitesi’nde yeni açılan Külliyyetü’ş-şerîati’l-İslâmiyye’ye kaydoldu. Fakültenin kurucu dekanı ve Suriye Müslüman Kardeşler Teşkilâtı’nın lideri olan Mustafa es-Sibâî ile tanıştı. Derslerinin yanı sıra İhvân-ı Müslimîn içindeki faaliyetlerde görev aldı, ayrıca Şam’da faaliyet gösteren çeşitli tarikat önderlerinin derslerine katıldı. Üniversite dışında Şeyh Abdülkerîm er-Rifâî, Muhammed el-Hâşimî ve Abdülvehhâb Debûs gibi âlimlerden ders aldı. 1961’de mezun olduktan sonra Hama’da öğretmenliğe başladı. 1964’te askerliğini tamamlayıp Hama’ya döndü. Bu sırada İhvân-ı Müslimîn ile Baas rejimi arasında anlaşmazlık çıkmış, yine bir Hamalı olan Mervân Hadîd’in liderliğindeki örgüt şehirde rejime karşı bir ayaklanma başlatmıştı. Saîd Havvâ, Hadîd’in militarist tavrına mesafeli yaklaşmakla birlikte grevlerin düzenlemesinde rol aldı, silâhlı çatışmaların önlenmesi için şehrin ileri gelenleriyle yapılan toplantılara katıldı. Fakat ismi çatışmalara karışanların arasında zikredildiği için Irak’a kaçtı. Bu sırada Baas rejimi tarafından gıyabında idam cezasına mahkûm edildi. Kırk gün sonra genel af ilân edilmesi üzerine Suriye’ye döndü. 1964 hadiselerinden sonra yeni bir organizasyona giden Müslüman Kardeşler Teşkilâtı’nın Hama Şubesi’nin başına Mısır’dan yeni dönmüş bulunan Abdülkerîm Osman seçildi. Fakat ülkeyi terketmesi istenince yerini Saîd Havvâ’ya bıraktı. Bu arada örgütün programını hazırlama görevini Saîd Havvâ üstlendi. Suriye’de Müslüman Kardeşler’e uygulanan baskı yüzünden 1966’da Suudi Arabistan’a giderek burada beş yıl öğretmenlik yaptı ve ilk eserlerini yayımlamaya başladı.

Hâfız Esed’in 1970’te yönetime el koymasının ardından İhvân-ı Müslimîn’in sürgündeki mensuplarına Suriye’ye dönme izni verilmesi üzerine Saîd Havvâ da 1971’de ükesine döndü. Fakat Hama’da çıkan olayların sorumluları arasında o da tutuklandı. Beş yıl süren hapis hayatı boyunca ilmî çalışmalarla meşgul oldu. On bir ciltlik Kur’an tefsirini hapiste iken yazdı, mahpuslardan oluşan talebe grubuna ders verdi. Ocak 1978’de hapisten çıktıktan iki ay sonra Suriye’yi terketti ve Ürdün’e yerleşti. Suriye’deki İhvân-ı Müslimîn Teşkilâtı ile ilgisini bundan sonra da sürdürdü. Çeşitli İslâm ülkelerine, Amerika Birleşik Devletleri’ne ve Avrupa’ya seyahatlerde bulundu. İran’da Humeynî ile, Pakistan’da Mevdûdî ile tanıştı. 1980’li yılların başlarında İslâmî örgütlerin birleşmesi için çalıştı. Uluslararası Müslüman Kardeşler Teşkilâtı’nın kuruluşunda ve yönetim kadrosunda yer aldı. Adnân Sa‘deddin ve Muhammed Ebû Nasr el-Beyânûnî ile birlikte el-Cebhetü’l-İslâmiyye fî Sûriye’yi kurdu. Hâfız Esed rejiminin İhvân-ı Müslimîn üzerindeki baskılarının iyice artması üzerine ilk defa silâhlı mücadeleye onay verdi. Müslüman Kardeşler’in kalesi durumunda olan Hama şehrinin 1982’de bombalanıp yerle bir edilmesi ve binlerce insanın öldürülmesinden derin bir şekilde etkilenen Saîd Havvâ 9 Mart 1989’da Amman’da vefat etti.

Saîd Havvâ, Fransız işgali sonrasında yetişen bir fikir ve aksiyon adamıdır. Fikirlerinden etkilendiği kişiler arasında Hama’daki hocası Şeyh Muhammed el-Hâmid ve İhvân-ı Müslimîn Teşkilâtı’nın kurucusu Hasan el-Bennâ başta gelir. XX. yüzyılda yaşayan pek çok müslüman düşünür gibi onun düşüncesinin temel sorunlarını da müslümanların modern dünya içindeki kötü durumu ve bundan çıkış yolları oluşturur. el-İslâm adlı kitabındaki fikirlerine göre (s. 15) İslâm inanç, ibadet ve en genel anlamda hayat tarzı ile müeyyidelerden oluşur. Klasik anlamda İslâm’ın ve imanın şartları kabul edilen esaslar İslâm’ın rükünlerini; İslâm’ın siyasî, iktisadî, askerî, pedagojik, ahlâkî ve sosyal konularda ortaya koyduğu hayat tarzı İslâm binasını; cihad, emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker, yargı ve cezalar yaptırımlarını oluşturmaktadır. İslâm tasavvuruna uygun bir müslüman tasviri yaparak onu sürekli siyasî bir çerçevede düşünen Saîd Havvâ’ya göre bir müslümanın gerçekleştirmesi gereken en önemli hedefler İslâm devletinin kurulması, sünnetin ihyası, ümmetin birliğinin sağlanması ve Allah yolunda cihaddır (a.g.e., s. 273). Saîd Havvâ, İslâmî hareket içerisinde yer alan çok sayıda müslüman fikir adamı gibi yeni Selefiyyeci bir çizgi takip etmekle birlikte İslâm kültürüne bakış tarzıyla onlardan ayrılmaktadır. Özellikle tasavvuf Saîd Havvâ’nın düşüncesinde önemli rol oynar. Bu konudaki görüşlerini Terbiyetüna’r-rûḥiyye, Müẕekkirât fî menâzili’ṣ-ṣıddîḳīn ve’r-rabbâniyyîn ile el-Müstaḫlaṣ fî tezkiyeti’l-enfüs adlı kitaplarında toplamıştır.

Sâlim Hilâlî, Müʾellefâtü Saʿîd Ḥavvâ: Dirâse ve taḳvîm adlı eserinde (Kahire 1983) Saîd Havvâ’nın tasavvufu dinî olarak temellendirmesini eleştirmiş, Saîd Havvâ da buna karşılık el-İcâbât başlıklı risâlesini yazmıştır (Kahire 1984). İḥyâʾü’r-rabbâniyye adlı risâlesinde ve Müẕekkirât fî menâzili’ṣ-ṣıddîḳīn ve’r-rabbâniyyîn’de ideal insan tipini tasavvufla bağlantılı biçimde ortaya koymaktadır. Ona göre günümüzde topluma önder olacak şahsiyetler yetiştirmek için akademiler kurulmalıdır. Bu hususta İḥyâʾü’r-rabbâniyye’de ayrıntılı bir program sunar.

Yazılarında Ehl-i sünnet’e sık sık atıfta bulunan Saîd Havvâ, Şîa’ya karşı açık bir tavır almış, Humeynî iktidarını sert bir dille eleştirmiştir. 1987’de kaleme aldığı ve daha sonra Key lâ nemḍıye baʿîden ʿan iḥtiyâcâti’l-ʿaṣr adlı kitabında topladığı yazılarından biri “el-Ḫumeynî: Şüẕûẕ fi’l-ʿaḳāʾid ve s̱üẕûẕ fi’l-mevâḳıf” başlığını taşımaktadır. Saîd Havvâ, Humeynî devrimini mezhepçi bir devrim olarak eleştirir. Humeynî’yi suçladığı noktalardan biri de onun devrimden sonra İslâm adına yaptığı pek çok yanlışın son yıllarda yaşanan İslâmî canlanmaya zarar vermiş olmasıdır.

Eserleri. Saîd Havvâ eserlerini “Usul”, “Esas”, “Terbiye, Tezkiye ve Sülûk”, “Fıkhü’d-da‘ve ve’l-amelü’l-İslâmî” başlıklı seriler halinde yayımlamıştır. Çoğu Türkçe’ye tercüme edilen kitaplarının başlıcaları şunlardır: Usul serisi. 1. Allah celle celâlüh (Beyrut 1969). Ramazan Nazlı (İslâm’da Allah İnancı, İstanbul [1980?]) ve Faruk Yılmaz (İslâm’da Allah’a İnanmak, İstanbul 1986) tarafından tercüme edilmiştir. 2. er-Resûl ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem (I-II, Beyrut 1969; Kahire 1986; Beyrut 1988). Bu eseri Halil Günenç (Allah Resulü Hazreti Muhammed [sav], Ankara 1979) ve Harun Ünal (er-Resul Hazreti Muhammed, İstanbul 1987) Türkçe’ye çevirmiştir. 3. el-İslâm (I-IV, Beyrut 1969-1970, 1977). Eserin ilk cildi Kenan Gültürk tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İmanın İlkeleri: Şehadet, İstanbul 1990).

Esas serisi. 1. el-Esâs fi’t-tefsîr (I-XI, Kahire 1405/1985, 1409/1989, 1412/1991). Saîd Havvâ bu eserini Seyyid Kutub ve Mevdûdî gibi İslâmî hareket liderlerini örnek alarak kaleme almıştır. İlim, davet, terbiye ve cihad kitabı olarak nitelediği eserin telifinde Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr ve Necmeddin en-Nesefî’nin tefsirlerini temel almakla birlikte günümüz insanının ihtiyaçlarını da göz önünde bulundurmuştur. Eseri M. Beşir Eryarsoy ve Abdüsselam Arı Türkçe’ye çevirmiştir (I-XVI, İstanbul 1989-1992). 2. el-Esâs fi’s-sünne ve fıḳhihâ (I-XIV, Kahire 1989). Üç ana bölümden oluşan eserde hadislerden hareketle Resûl-i Ekrem’in hayatını anlattığı birinci bölüm dört cilt olarak “Ḳısmü’s-sünne”, akaid konularını ve itikadî mezhepleri işlediği ikinci bölüm üç cilt halinde “Ḳısmü’l-ʿaḳāʾid” (Türkçe’si Hadislerle İslâm Akaidi, trc. M. Ahmet Varol v.dğr., I-V, İstanbul, ts. [Hikmet Neşriyat]), ibadet ve cihadla ilgili konuları ele aldığı üçüncü bölüm ise yedi cilt olarak “Ḳısmü’l-ʿibâdât” (Türkçe’si, Hadislerle İbadet Ansiklopedisi, trc. M. Ahmet Varol v.dğr., I-XII, İstanbul, ts. [Aksa Yayın]) başlığıyla yayımlanmıştır.

Terbiye, Tezkiye ve Sülûk serisi. 1. Terbiyetünâ er-rûḥiyye (Kahire 1979; Beyrut-Dımaşk 1979). İbrahim Sarmış ve M. Sait Şimşek tarafından Ruh Terbiyemiz (İslâm Tasavvufu) adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (Konya 1980). 2. Müẕekkirât fî menâzili’ṣ-ṣıddîḳīn ve’r-rabbâniyyîn min ḫilâli’n-nuṣûṣ ve ḥikemi İbn ʿAṭâʾullāh es-Sikenderî (Kahire 1986, 2. bs.). İbn Atâullah el-İskenderî’nin eserlerine dayanılarak hazırlanan, seyir, uzlet, müridlik, evrâd ve zikir mertebeleri gibi tasavvufî konulara dair bir eserdir. 3. el-Müstaḫlaṣ fî tezkiyeti’l-enfüs (Kahire 1983). Gazzâlî’nin İḥyâʾsından yapılan seçmelerden ibaret olup İslâm’da Nefis Tezkiyesi başlığıyla Ali Bilgiç tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1996 [?]).

Fıkhü’d-da‘ve ve’l-amelü’l-İslâmî serisi. 1. Cündüllāh s̱eḳāfeten ve aḫlâḳan (Beyrut 1971). Saîd Havvâ’nın özellikle siyasî hedeflerini ve bunlara ulaşma yollarını ortaya koyduğu eseri (ridde, hizbullah, İslâm devletinin tesisi, müslümanların tek bir devlet altında toplanması, hilâfet makamının tekrar tesisi, dünya İslâm devletinin kurulması gibi konuları içermektedir) Harun Ünal Allah Erinin Ahlak ve Kültürü başlığıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1987). 2. Cündüllāh taḫṭîṭan (Kahire 1988). 3. Cündüllāh tanẓîmen (Kahire 1993). 4. el-Medḫal ilâ daʿveti’l-İḫvâni’l-müslimîn (Amman 1979, 1998). M. Said Şimşek (Müslüman Kardeşler Hareketine Giriş, Konya 1980) ve Ramazan Nazlı (50. Yılda Müslüman Kardeşler Teşkilatı, İstanbul 1980) tarafından Türkçe’ye, Abdülkerîm Şeyh (Abdul Karim Shaikh) tarafından The Muslim Brotherhood (Ikhwanul Musilmoon): Objective, Stages, Method başlığıyla İngilizce’ye (Delhi 1983) tercüme edilmiştir. 5. Fî Âfâḳı’t-teʿâlim: Dirâse fî âfâḳı daʿveti’l-üstâẕ el-Bennâ (Kahire 1980). 6. Hâẕihî tecribetî ve hâẕihî şehâdetî (Kahire 1987). Saîd Havvâ’nın otobiyografisi olup modern dönem Suriye tarihi ve Suriye İhvân-ı Müslimîn Teşkilâtı hakkında önemli bir kaynak sayılmaktadır (diğer eserleri için bk. Sâlim Hilâlî, Müʾellefâtü Saʿîd Ḥavvâ: Dirâse ve taḳvîm, Kahire 1983).

BİBLİYOGRAFYA
Saîd Havvâ, Hâẕihî tecribetî ve hâẕihî şehâdetî, Kahire 1987; a.mlf., Müẕekkirât fî menâzili’ṣ-ṣıddîḳīn ve’r-rabbâniyyîn, Beyrut-Amman 1409/1989; a.mlf., Terbiyetünâ er-rûḥiyye, Kahire 1419/1999; a.mlf., el-İslâm, Kahire 1421/2001; a.mlf., Ellinci Yılda Müslüman Kardeşler Teşkilatı (trc. Ramazan Nazlı), İstanbul 1980; Musa Bilgiz, Ayetler ve Sureler Arasında Münasebet: Said Havva Örneği, Ankara 2006; Hanna Batatu, “Syria’s Muslim Brethren”, Merip Reports, sy. 110 (1982), s. 12-20, 34, 36; I. Weismann, “Sa’id Hawwa: The Making of a Radical Muslim Thinker in Modern Syria”, MES, XXIX/4 (1993), s. 601-623; a.mlf., “Sa’id Hawwa and Islamic Revivalism in Ba’thist Syria”, St.I, LXXXV (1997), s. 131-154.