SÂİDÎ AİLESİ

IV. (X.) yüzyılın sonlarından itibaren Horasan bölgesinde ilim, dindarlık, idarecilik, kadılık, fetva, eğitim ve öğretimle meşhur olan saygın ailelerden biridir. Ataları Ebü’l-Alâ İmâdülislâm Sâid b. Muhammed el-Üstüvâî’ye nisbetle Sâidiyye olarak anılan ailenin soyu hakkında kaynaklarda bilgiye rastlanmamaktadır. Ancak Üstüvâî’nin Sâid b. Muhammed b. Ahmed b. Ubeydullah b. Muhammed b. Abdurrahman şeklindeki soy zincirine bakılacak olursa ailenin Arap asıllı olduğu, atalarının fetihler sırasında Horasan diyarına gelip yerleştiği söylenebilir. Sâidî ailesine adını veren ve döneminde Horasan’da “şeyhü’l-Hanefiyye” olarak tanınan Sâid b. Muhammed el-Üstüvâî, Gazneli Mahmud ve oğulları döneminde Nîşâbur’da müftülük, ardından uzun süre kadılık görevi üstlendi ve 432’de (1040-41) ölünceye kadar kendi medresesinde öğrenci yetiştirdi (bk. ÜSTÜVÂÎ). Nîşâbur ve çevresinde kadılık görevi uzun yıllar onun oğulları ve torunları tarafından yerine getirildi (Sem‘ânî, el-Ensâb, I, 135; İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, s. 277; Kureşî, II, 43, 265; Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî, vr. 163^a; Temîmî, IV, 82).

Sâidî ailesinin tanınmış diğer fertleri şunlardır: 1. Ebü’l-Hasan İsmâil b. Sâid (ö. 443/1051). Sâid b. Muhammed’in en büyük oğludur. Önce Rey ve çevresinin kadılığını üstlendi, daha sonra kādılkudât oldu, arkasından Nîşâbur ve yöresinin kadılığını yaptı. 402 (1012) yılında babasıyla birlikte hacca gitti. Tuğrul Bey’in elçisi olarak Fâris’e giderken Îzec’de vefat etti. Cenazesi Nîşâbur’a getirilip Sikketü’l-kassârîn Mezarlığı’nda babasının yanına defnedildi (İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, s. 141; Zehebî, Târîḫu’l-İslâm: sene 441-460, s. 76-77; Kureşî, I, 410-411; Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî, vr. 163^a; Temîmî, II, 190-191). 2. Ebû Saîd Muhammed b. Sâid (ö. 433/1041). Sâid b. Muhammed’in ikinci oğludur. Abdülgāfir el-Fârisî, oğlu şeyhülislâm ve kādılkudât Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed ez-Zeynebî kanalıyla ondan rivayette bulundu (Kureşî, III, 175; Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî, vr. 163^a). 3. Ebû Muhammed Ubeydullah (Abdullah) b. Sâid (ö. 446/1054). Sâid b. Muhammed’in en küçük oğludur. Babasından, Sayrafî ve onların neslinden hadis dinledi ve rivayette bulundu. Zâhidler gibi yaşamayı tercih etti (İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, s. 325-326; Zehebî, Târîḫu’l-İslâm: sene 481-490, s. 182; Kureşî, II, 311; Temîmî, IV, 169-170). 4. Ebû Ali Hasan b. İsmâil b. Sâid (ö. 472/1079). Ebû Ya‘lâ Hamza el-Mühellebî, Abdullah b. Yûsuf, İbn Abdân ve diğerlerinden hadis dinledi (İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, s. 198; Zehebî, Târîḫu’l-İslâm: sene 471-480, s. 68; Kureşî, II, 47-48; Temîmî, III, 48). 5. Ebü’l-Kāsım Mansûr b. İsmâil b. Sâid (ö. 470/1077). Ailenin ilim, takvâ, fetva ve hitabette ileri gelenlerindendir. Dedesi ve Esamm’ın öğrencileri İbn Abdân, Ebû Bekir el-Hîrî ve Ebü’l-Kāsım es-Serrâc’dan hadis aldı. Ondan başta oğlu Ahmed ve Abdülgāfir el-Fârisî olmak üzere pek çok kimse hadis rivayet etti. Horasan, Mâverâünnehir ve Irak’a seyahatler yaptı. Bir müddet babasının yerine kadılık görevinde bulundu, daha sonra kādılkudât oldu (İbn Asâkir, V, 344; VIII, 162; İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, s. 480-481; Zehebî, Târîḫu’l-İslâm: sene 481-490, s. 429; Kureşî, III, 507). 6. Ebû Sa‘d Yahyâ b. Muhammed b. Sâid (ö. 460/1068). Dedesinden hadis aldı. Kendisinden kardeşinin oğlu Muhammed b. Ahmed b. Muhammed rivayette bulundu. Nîşâbur’dan sonra Rey yöresi kadılığı yaptı ve orada vefat etti (İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, s. 531-532; Kureşî, III, 597-598; İbn Kutluboğa, s. 83). 7. Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed b. Sâid ez-Zeynebî en-Nîsâbûrî (ö. 482/1089). Şeyhülislâm, kādılkudât ve reîs-i Nîşâbur lakaplarıyla anılırdı. Dedesi, babası ve amcası Ebü’l-Hasan İsmâil’den hadis dinledi. Ayrıca Bağdat’ta Ebü’t-Tayyib et-Taberî’den ve Buhara’da Ebû Sehl el-Kelâbâzî’den hadis aldı. Selçuklular’ın elçisi olarak Mâverâünnehir’e gitti. Nîşâbur’da vefat etti ve Sikketü’l-kassârîn’de aile kabristanına defnedildi (İbnü’l-Cevzî, XVI, 284; İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, s. 118-120; Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIX, 7-8; Târîḫu’l-İslâm: sene 481-490, s. 74-76; Kureşî, I, 279-281; Temîmî, II, 54-55; Leknevî, s. 34-35). 8. Ebü’l-Feth Abdülmelik b. Ubeydullah b. Sâid (ö. 501/1108). Anne tarafından dedesi Kādılkudât Ebû Muhammed Abdullah b. Hüseyin’den hadis dinledi. Müftülük ve müderrislik yaptı (İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, s. 362; Kureşî, II, 473). 9. Ebü’l-Fazl Hüseyin b. Hasan b. İsmâil b. Sâid (ö. 511/1117). Dedesi Kādılkudât Ebü’l-Hasan İsmâil, Ebü’l-Hüseyin Abdülgāfir ve İbn Mesrûr el-Kencerûzî’den hadis dinledi. Kadılık yaptı. Nîşâbur’da vefat etti ve aile kabristanına defnedildi (Sem‘ânî, et-Taḥbîr, I, 230; İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, s. 216-217; Kureşî, II, 103; Temîmî, III, 125). 10. Ebü’l-Alâ Sâid b. Mansûr b. İsmâil b. Sâid (ö. 506/1113). Hârizm kadılığı, kādılkudâtlık, hatiplik, vâizlik ve müderrislik yaptı. Babası, dedesi, Ebû Osman İsmâil b. Abdurrahman es-Sâbûnî ve Abdülgāfir el-Fârisî’den hadis dinledi. Hacca giderken Bağdat’a uğradı, orada bir müddet kaldı ve tekrar Nîşâbur’a döndü. İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî ondan övgüyle söz eder. Sâlih el-Müeddib kendisinden el-Erbaʿîn fî menâḳıbı Ebî Ḥanîfe ve aṣḥâbiḥ adıyla bir eser tahriç etti (İbnü’l-Cevzî, XVII, 129; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 148; İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, s. 280; Zehebî, Târîḫu’l-İslâm: sene 501-510, s. 140-141; Safedî, XVI, 241; Kureşî, II, 268; Temîmî, IV, 83-84). 11. Ebû Saîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Sâid (ö. 527/1133). Şeyhülislâm ve müsnid-i Horasan lakaplarıyla tanınırdı. Babası Ebû Nasr ve amcası Ebû Sa‘d Yahyâ’dan hadis dinledi. Bağdat’a gitti ve orada hadis rivayet etti. Sem‘ânî, döneminde Nîşâbur’da kadılık ve riyâsetin ona geçtiğini, uzun yıllar yaşadığını, çok hadis rivayet ettiğini ve Nîşâbur’da öldüğünü belirtmektedir (et-Taḥbîr, II, 74; ayrıca bk. İbnü’l-Cevzî, XVII, 280; Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIX, 591; Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1288; Yâfiî, III, 193; Safedî, II, 66; Kureşî, III, 60-61). 12. Ebü’l-Meâlî Es‘ad b. Sâid b. Mansûr b. İsmâil b. Sâid (ö. 527/1133). Başta babası ve dedesi olmak üzere ailenin diğer fertlerinden ve dönemindeki hadisçilerden hadis dinledi. Kādılkudâtlık yaptı. Nîşâbur’da el-Câmiu’l-kadîm’in Hanefîler’e ait olan hatiplik, vâizlik ve müderrisliğini üstlendi. Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, Bağdat’ta ondan hadis rivayet etti. Nîşâbur’da vefat etti (İbn Asâkir, V, 344; VIII, 162; XLII, 513; İbnü’l-Cevzî, XVII, 278; İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, s. 174; Safedî, IX, 15; Kureşî, I, 382-383; Temîmî, II, 166). 13. Ebü’l-Kāsım Burhâneddin Mansûr b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Sâid (ö. 552/1157). Babası Ebû Sâid ve dedesi Ebû Nasr’dan hadis dinledi. Sem‘ânî onunla defalarca görüştü. Nîşâbur’da kadılık yaptı. Ağır başlı, ibadete düşkün ve kadılığında dürüstlüğüyle tanınan bir âlimdi. Vaktinin çoğunu Nîşâbur’da el-Câmiu’l-kadîm’de itikâfla geçirirdi. Nîşâbur’da vefat etti (Sem‘ânî, et-Taḥbîr, II, 315-316; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 419; Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XX, 294; Târîḫu’l-İslâm: sene 551-560, s. 105-106; Kureşî, III, 510). 14. Ebü’l-Mefâhir Azîz b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Sâid (ö. 551/1156). Ebû Bekir b. Halef, Ebü’l-Kāsım Abdurrahman el-Vâhidî, Ali b. Muhammed el-Cûzcânî ve başkalarından hadis dinledi. Kendisinden Abdürrahîm b. Abdülkerîm es-Sem‘ânî hadis rivayet etti. Nîşâbur’da kadılık yaptı (Zehebî, Târîḫu’l-İslâm: sene 551-560, s. 57; Kureşî, II, 526-527; İbn Hacer, III, 951).

BİBLİYOGRAFYA
Üstüvâî, Kitâbü’l-İʿtiḳād (nşr. Seyit Bahcıvan), Beyrut 1426/2005, neşredenin girişi, s. 9-107; Sehmî, Târîḫu Cürcân (nşr. Muhammed Abdülmuîd Han), Beyrut 1407/1987, s. 509; Hatîb, Târîḫu Baġdâd, IX, 344-345; Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakī, Târîḫ (trc. Yahyâ el-Haşşâb – Sâdık Neş’et), Beyrut 1982, s. 213, 603-604; Şîrâzî, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ, s. 145; Sem‘ânî, el-Ensâb, I, 134-135; a.mlf., et-Taḥbîr fi’l-muʿcemi’l-kebîr (nşr. Münîre Nâcî Sâlim), Bağdad 1395/1975, I, 230, 332; II, 74, 315-316; İbn Asâkir, Târîḫu Dımaşḳ (Amrî), V, 344; VIII, 162; XLII, 513; İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam (Atâ), XV, 378; XVI, 284; XVII, 129, 278, 280; Abdülkerîm b. Muhammed er-Râfiî, et-Tedvîn fî aḫbâri Ḳazvîn (nşr. Azîzullah el-Utâridî), Beyrut 1407/1987, II, 291; İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, I, 52; a.mlf., el-Kâmil (nşr. M. Yûsuf ed-Dekkāk), Beyrut 1987, VIII, 248; IX, 148, 308, 419; İbrâhim b. Muhammed es-Sarîfînî, el-Münteḫab min Kitâbi’s-Siyâḳ, Beyrut 1993, s. 118-120, 141, 162, 174, 198, 216-217, 277-278, 280, 304, 325-326, 362, 432, 480-481, 531-532, 535; Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVII, 507-508; XIX, 7-8, 591; XX, 294; a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, IV, 1288; a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 421-440, s. 342-343; a.e.: sene 441-460, s. 76-77; a.e.: sene 471-480, s. 66, 68; a.e.: sene 481-490, s. 74-76, 182, 429; a.e.: sene 501-510, s. 140-141; a.e.: sene 551-560, s. 57, 105-106; a.mlf., el-ʿİber, II, 264, 344; Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân (nşr. Halîl el-Mansûr), Beyrut 1997, III, 193; Safedî, el-Vâfî, II, 66; IX, 15; XVI, 232-233, 241; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, I, 7, 279-281, 382-383, 410-412; II, 43, 47-48, 103, 261, 265-266, 268, 311, 473, 526-527; III, 60-61, 175, 507, 510, 511, 597-598; IV, 247; İbn Hacer, Tebṣîrü’l-müntebih, III, 951; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, 32; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim, s. 29, 83; Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî, Ketâʾibü aʿlâmi’l-aḫyâr min fuḳahâʾi meẕhebi’n-Nuʿmâni’l-muḫtâr, Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 630, vr. 68^a-b, 163^a-164^a; Temîmî, eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye, II, 54-55, 166, 190-191; III, 48, 125; IV, 82-84, 169-170; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1393; İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, V, 154; Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 34-35, 83, 111; Sezgin, GAS (Ar.), I/5, s. 54-55; Seyit Bahcıvan, “el-Ḳāḍî Ebü’l-ʿAlâʾ Ṣâʿid b. Muḥammed el-Üstüvâʾî ve’l-beytü’ṣ-Ṣâʿidî baʿdeh ve Kitâbühü’l-İʿtiḳād”, SÜ İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 10 (2000), s. 217-250.