SAKĪL

Arapça’da “ağır” anlamındaki sakīl kelimesi Türk mûsikisinde büyük usullerden birini ifade eder. Kırk sekiz zamanlı olan bu usul başta bir dört zaman, sonra bir altı zaman, daha sonra yine bir dört zaman, ardından üç adet altı zaman ve nihayet dört adet dört zamanın veya diğer bir ifadeyle bir sofyan, bir yürük semâi, yine bir sofyan, ardından üç adet yürük semâi ve nihayet dört adet sofyandan meydana gelmiştir denilebilir. Sakīl usulünün 48/8 birinci, 48/4 ikinci ve 48/2 üçüncü mertebeleri kullanılmış, 48/2 mertebesine “ağır sakīl” adı verilmiştir.

Bu usul ile peşrev, kâr, beste gibi büyük formlardaki eserler ölçülmüştür. Beste formundaki eserlerde zeminhâne ve miyanhâne birer usuldür. Terennümler ise usulün son dört zamanı içinde yer alır ve çok kısadır. Mısra sonundan alınmış herhangi bir parça bu kısa terennümde bulunmaz. Bu özelliğe göre sakīl usulü ile bestelenmiş murabba bir bestede bir, iki ve dördüncü mısralar aynı, miyanhâne ise ayrı nağmelerle besteli olacağına göre murabba beste formundaki bir eserin tamamı iki adet usulle bestelenmiş olur. Yine bu usulle bestelenmiş peşrevlerde, daha çok 48/2’lik yani ağır mertebe tercih edilmiştir. Bu ağır mertebe ile bestelenen peşrevlerde her hâne genellikle bir usuldür ve bu peşrevlerde yine genellikle birinci hâne aynı zamanda mülâzimedir. Bazı peşrevlerde ise birinci hânenin son bir bölümü -bu bölüm ilk otuz ikinci zamandan sonra geri kalan on altı zamandır- mülâzimedir. Fakat farklı şekilde olanlara da rastlamak mümkündür. Eski devirlerde diğer büyük usullerin çoğunda olduğu gibi sakīl usulü de sonraki zamanlara göre daha sade ve uzun darbları ihtiva ederken zamanın ilerleyişi ve nağme fikir ve yapısında meydana gelen değişimlerin de tesiriyle bu vuruşların bazıları parçalara ayrılarak velvelelendirilmiştir (bunlar şekil üzerinde belirtilmiştir).

Nûman Ağa’nın şevkefzâ, Benli Hasan Ağa’nın rast, Sâdık Ağa’nın arazbar peşrevleri; Ebûbekir Ağa’nın, “Çeşm-i siyehin âfet-i mekkâreliğinden” mısraıyla başlayan yegâh kârı; Hâfız Post’un, “Dil verdim ol perîye nihân gördüğüm gibi” mısraıyla başlayan nevâ, Zekâi Dede’nin, “Peymân-ı dilberâna inanmam kefîl ile” mısraıyla başlayan uşşak, Hamparsum Limonciyan’ın, “Zülfünü perîşan etmiş serv-i revânım geliyor” mısraıyla başlayan rast besteleri bu usulle ölçülmüş eserlerden bazılarıdır.

BİBLİYOGRAFYA

Tanburî Cemil Bey, Rehber-i Mûsikî, İstanbul 1321, s. 103-104.

Suphi Ezgi, Nazarî-Amelî Türk Musikisi, İstanbul 1935, II, 145-153.

İsmail Hakkı Özkan, Türk Mûsikîsi Nazariyatı ve Usûlleri Kudüm Velveleleri, İstanbul 2006, s. 779-785.

Sadettin Heper, “Türk Musikisinde Usuller”, MM, sy. 347 (1978), s. 14.