SÂLİH b. AHMED b. HANBEL

203 (818) yılında Bağdat’ta doğdu. Başta babası Ahmed b. Hanbel olmak üzere Ali b. Medînî, Ebü’l-Velîd et-Tayâlisî ve İbrâhim b. Fazl ez-Zâri’ gibi âlimlerden ders aldı. Hadiste hâfız olması yanında özellikle babasından pek çok fıkhî meselenin hükümlerini öğrendi. Çünkü insanlar ona birtakım fıkhî meselelerini yazıyor, o da bunları babasına soruyordu. Tarsus ve İsfahan kadılıklarında bulunan Sâlih buralarda babasının görüş ve rivayetlerini yaydı. Ancak hayatı boyunca yöneticilere karşı mesafeli duran Ahmed b. Hanbel’in oğlunun idarecilerle iyi ilişkiler içerisinde olmasını hoş karşılamadığı, Halife Mütevekkil-Alellah’ın ihsanlarını kabul etmesi sebebiyle onun evinde pişirilen ekmeği yemediği söylenir (İbn Kesîr, X, 355). Kaynaklarda, Sâlih’in İsfahan kadılığını borçları ve ailesinin kalabalık olması gibi sebeplerle kabul ettiğini söylediği nakledilmektedir (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XII, 530). Bağdat’ta uzun süre fıkıh dersleri veren Sâlih’ten oğlu Züheyr, Ebû Bekir b. Ebû Âsım, Ebü’l-Kāsım el-Begavî, Muhammed b. Ca‘fer el-Harâitî, Yahyâ b. Saîd, İbn Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Muhammed b. Yahyâ el-Kassâr ve Ebû Bekir el-Hallâl gibi âlimler ders aldı. Kendisinden İsfahan’da bazı hadisler yazan İbn Ebû Hâtim er-Râzî onun doğru sözlü ve güvenilir bir kişi olduğunu söylemiştir (el-Cerḥ ve’t-taʿdîl, IV, 394). Sâlih b. Ahmed kadı olarak bulunduğu İsfahan’da 266’da (880) vefat etti. Bazı kaynaklarda 265’te (879) öldüğü kaydedilmekle birlikte (Ebû Nuaym el-İsfahânî, I, 348-349) altmış üç yaşında vefat ettiği dikkate alındığında 266 (880) tarihinin daha isabetli olduğu söylenebilir.

Sâlih hem Ahmed b. Hanbel’in akaid, hadis ve fıkıh alanındaki görüşlerinin günümüze ulaşması hem de bu görüşlerin kelâmî ve hukukî birer doktrin halini alması hususunda en etkili role sahip kişilerden biridir. Bu bakımından Hanbelî fıkıh literatüründe kendilerine “cemaat” adı verilen âlimler arasında yer almıştır. Hanbelî kaynaklarında geçen “cemaatin rivayeti” sözüyle başta Sâlih olmak üzere Ebû Tâlib b. Humeyd, Hanbel b. İshak b. Hanbel, Abdülmelik b. Abdülhamîd b. Meymûn, Harb b. İsmâil, İbrâhim b. İshak el-Harbî ve Abdullah b. Ahmed b. Hanbel kastedilmektedir.

Eserleri. 1. Mesâʾilü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. Ahmed b. Hanbel’e sorulan çeşitli sorulara onun verdiği cevapları bir araya getirmek suretiyle telif etmiştir. Toplam 1756 meselenin bulunduğu eser nâşir tarafından bazı başlıklar ilâvesiyle tertip ve tasnif edilmiştir (I-III, nşr. Fazlurrahman Din Muhammed, Delhi 1408/1988).

2. Sîretü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. Ahmed b. Hanbel’in hayatına dair yazılan ilk eserdir (nşr. Fuâd b. Abdülmün‘im Ahmed, İskenderiye 1401/1981; Riyad 1404/1983, 1415/1995).

3. Miḥnetü Aḥmed b. Ḥanbel. Ahmed b. Hanbel’in halku’l-Kur’ân meselesindeki görüşleri sebebiyle mâruz kaldığı sıkıntı ve eziyetlerin anlatıldığı bu eserin bir nüshası Tunus’taki Dârü’l-kütübi’l-vataniyyededir (Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, nr. 18503; ayrıca bk. Sezgin, I, 510).

BİBLİYOGRAFYA

Ahmed b. Hanbel, el-ʿİlel (nşr. Talât Koçyiğit – İsmail Cerrahoğlu), Ankara 1963, s. 90, 399.

İbn Ebû Hâtim, el-Cerḥ ve’t-taʿdîl, IV, 394.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 320.

Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ẕikru aḫbâri İṣbahân (nşr. S. Dedering), Leiden 1931, I, 348-349.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, IX, 317-319.

İbn Ebû Ya‘lâ, Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile, I, 173-176.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, V, 51.

İbn Hallikân, Vefeyât, I, 65.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XI, 178-179, 184-185, 205-208, 241-243, 246-247, 251-253, 278-279, 288-289, 291-292, 341-342; XII, 181-182, 529-530.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, II, 629.

a.mlf., el-ʿİber, II, 30.

a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 261-270, s. 107-108.

İbn Manzûr, Muḫtaṣaru Târîḫi Dımaşḳ, XI, 24.

İbn Kesîr, el-Bidâye, X, 355; XI, 42.

Burhâneddin İbn Müflih, el-Maḳṣadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, I, 444.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât (Arnaût), III, 281.

Sezgin, GAS, I, 510.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), III, 188.

Necm Abdurrahman Halef, İstidrâkât ʿalâ Târîḫi’t-türâs̱i’l-ʿArabî, Cidde 1422, IV, 192.

Ferhat Koca, İslam Hukuk Tarihinde Selefî Söylem: Hanbelî Mezhebi, İstanbul 2002, s. 53-54, 219, 267.

a.mlf., “Hanbelî Mezhebi”, DİA, XV, 526, 540, 543.

Salahattin Polat, “Abdullah b. Ahmed b. Hanbel”, a.e., I, 81.

M. Yaşar Kandemir, “Ahmed b. Hanbel”, a.e., II, 76-77.