SAREKAT ISLAM

Hacı Semenhûdî adlı Cavalı bir tüccarın önderliğinde Sarekat Dagang Islam (İslâm Ticaret Birliği) adıyla kurulan (1911) ve yerli müslüman halkın ticarî menfaatlerini Avrupalı ve Çin asıllı tüccarlara karşı korumak amacını taşıyan teşkilât, aristokrat bir aileden gelen Hacı Ömer Said Çokroaminoto’nun 1912’de üye olmasıyla yeni bir hüviyet kazandı. 10 Eylül 1912’de adı Sarekat Islam’a (İslâm Birliği) çevrildi ve tüzüğünde amacı “müslümanlar arasında kardeşlik, birlik ve karşılıklı yardımlaşma vasıtasıyla toplumdaki maddî ve mânevî gelişmişliği sağlamak” şeklinde ifade edildi. 1934 yılında ölümüne kadar teşkilâtın en etkili ve popüler lideri olan Çokroaminoto kuruluş döneminde sömürge hükümetine karşı sadakatli bir çizgi izledi ve daima Sarekat Islam’ın siyasî ve devrimci bir hareket olmadığını söyledi. Bununla birlikte bu söylem Hollandalı yetkililer arasında ihtiyatla karşılandı ve Sarekat Islam’ın hükümet aleyhtarı bir harekete dönüşebileceği endişesiyle ülke genelinde faaliyet göstermesine ancak 1916 yılında izin verildi. Bundan sonra teşkilât hızlı bir şekilde gelişerek üye sayısını 1917’de 800.000’e çıkardı. Böylece sosyal adaletsizliğe uğrayan kesimler ve umutsuz gruplar arasında taraftar bularak ülkenin ilk millî teşkilâtı haline geldi.

Sarekat Islam gelişmesinin paralelinde siyasî konulara eğilmeye başladı. 1916 yılındaki ilk millî kongrede Çokroaminoto, Endonezya toplumunun birliğini ve Endonezyalılar’ın bir millet olduğunu vurgulayarak Hollanda yönetimi altında ilk defa özerk bir yönetimin kurulmasını talep etti ve halkın siyasî konularda daha fazla sesini duyurabilmesi için bir halk temsilciler meclisi oluşturulmasını savundu. Önceleri kapitalizme ve sömürge rejimine karşı çıkan teşkilâtın lideri Çokroaminoto, 1924’te yazdığı Islam dan Sosialisme adlı eserinde ekonomik düşüncelerini sosyalizm temeline oturtmaya çalışırken dinî inancı ve Tanrı’nın varlığını kabul etmeyen Marksizm’i şiddetle eleştirdi. Çokroaminoto, diğer bir Sarekat Islam üyesiyle birlikte 1918’de hükümet tarafından yeni kurulan Volksraad adlı danışma meclisine tayin edildi. Bunlar, muhalif bir tutum takınarak demokratik usulle seçilmiş bir parlamentonun oluşturulmasını isteyen radikal gruba katıldılar.

I. Dünya Savaşı sonrasında Sarekat Islam kendine ait gazetesi ve birçok şubesi vasıtasıyla geniş bir üyelik ağı kurmuş ve hükümetin çekindiği ülkenin en büyük millî hareketi haline gelmişti; artık sömürge yönetimine karşı yaygın halk protestoları ve yürüyüşler düzenlemekteydi. Fakat bu hızlı yükseliş devam etmedi; teşkilât 1920’li yıllarda iç çekişmeler, diğer teşkilâtlarla rekabet ve Hollanda baskısı sonucu zayıflamaya başlayarak biri solcu, diğeri İslâmcı olmak üzere iki gruba ayrıldı. İç çekişmelerin yoğunlaşmaya başlaması üzerine teşkilâtın üyelik oranında gerileme oldu ve özellikle çiftçilerin desteği kaybedildi. 1921’de yapılan altıncı kongrede Marksist grup teşkilâttan uzaklaştırıldı. Ayrıca Sarekat Islam bu yıldan itibaren sömürge yönetimini daha fazla eleştirmeye başladı ve ardından hükümetle iş birliği yapmama kararı alarak hicret politikası benimsedi. 1923 ve 1929 yıllarında iki aşamada Partai Sarekat Islam Indonesia (Endonezya İslâm Birliği Partisi) adlı milliyetçi bir siyasî partiye dönüştü. 1930’lu yıllarda Persatuan Islam ile görüş ayrılıkları neticesinde müslüman toplum üzerindeki liderliğini kaybeden ve elinde eski üye sayısının yaklaşık % 1’i kalan kuruluş, Japon işgali döneminde parti olarak yasaklanmasına rağmen üyelerinin II. Dünya Savaşı sonrasındaki bağımsızlık çalışmalarında ve ülkenin siyasî hayatında önemli roller oynamaları sebebiyle yeniden itibar kazandı. 1947’de, Japonlar’ın 1943’te bütün İslâmî partilere ortaklaşa kurdurdukları Majlis Syura Muslimin Indonesia’dan (MASYUMI) ayrılarak tekrar müstakil bir parti haline geldi ve liderleri 1947-1957 yılları arasında oluşturulan altı koalisyon hükümetinde yer aldı. Varlığını 1973’e kadar devam ettiren Partai Sarekat Islam Indonesia, o yıl Suharto yönetiminin bütün İslâmcı partileri Partai Persatuan Pembangunan (Birleşik Kalkınma Partisi) adı altında birleşmeye zorlaması üzerine kendini feshederek bu partiye katıldı.

Endonezya’nın ilk siyasî ve millî uyanış hareketi sayılan Sarekat Islam ülkedeki müslüman halkın siyasal bilinçlenmesine önemli katkılar yapmış, dinî alanda yenilikçi bir çizgi izleyerek özellikle eğitim konularına yönelmiştir. Sarekat Islam’ın çeşitli zamanlarda çıkardığı Oetoesan Hindia, Sinar Djawa, Pantjaran Warta, Sarutomo gibi yayın organları ve Sarekat Tani (çiftçi teşkilâtı), Pergerakan Wanita (kadın kolu), Gabungan Sarekat Buruh (işçi teşkilâtı), Pemuda PSII (gençlik kolu), Sarekat Mahasiswa (öğrenci birliği) gibi yan kuruluşları da bulunmaktaydı.

BİBLİYOGRAFYA
J. Th. P. Blumberger, De Nationalitische Beweging in Nederlands-Indië, Haarlem 1931, s. 55-89, 311-338; a.mlf., “Sarekat Islam”, Encyclopaedie van Nederlandsch Indië, ’s-Gravenhage 1917-39, III, 694-703; A. K. Pringgodigdo, Sedjarah Pergerakan Rakjat Indonesia, Djakarta 1950, s. 14-19, 46-57; R. van Niel, The Emergence of the Modern Indonesian Elite, The Hague 1960, s. 85-159; B. Dahm, Sukarno and the Struggle for Indonesian Independence, Ithaca 1969, s. 10-20; D. Noer, The Modernist Muslim Movement in Indonesia: 1900-1942, Singapore 1973, s. 101-152; S. Soebardi – C. P. Woodcroft-Lee, “Islam in Indonesia”, The Crescent in the East: Islam in Asia Major (ed. R. Israeli), London 1982, s. 196-202; Kuntowijoyo, “Islam in Politics: The Local Sarekat Islam Movements in Madura: 1913-1920”, Islam and Society in Southeast Asia (ed. Taufik Abdullah – Sharon Siddique), Singapore 1986, s. 108-135; C. C. Berg, “Sarekat Islam”, İA, X, 208-215; F. R. von der Mehden, “Sarekat Islam”, The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World (ed. J. L. Esposito), Oxford 1995, III, 474-475; Ann Kumar, “Sarekat Islam”, EI² (İng.), IX, 51-53; “Sarekat Islam”, Ensiklopedi Islam, Jakarta 1999, IV, 253-257.