SENÂULLAH AMRİTSARÎ

Ebü’l-Vefâ Senâullah, Amritsar’da doğdu. Soyu Minto adıyla tanınan Srinagarlı (Keşmir) bir Brahman ailesine dayanmaktadır. Ailesinin İslâm’a girmesi 1819 yılı sonrasına rastlar. Senâullah yedi yaşında babası Muhammed Hızır’ı, on dört yaşında annesini kaybetti. Amritsar’da Ahmedullah Amritsarî ve şeyhü’l-hadîs Hâfız Abdülmennân Vezîrâbâdî’den, Delhi’de Seyyid Nezîr Hüseyin Dihlevî’den hadis icâzeti aldı. Kısa bir süre Sehârenpûr’da bulundu, ardından Dârülulûm-i Diyûbend’e giderek eğitimini sürdürdü. Onun yetişmesinde Şeyhü’l-Hind Mahmûd Hasan Diyûbendî’nin önemli yeri vardır. Senâullah, o yıllarda aklî ilimlerde meşhur olan Ahmed Hasan Kanpûrî’den ders almak için Kanpûr’daki Feyz-i Âm Medresesi’ne gitti ve buradan mezun oldu (1892). 1902’de Pencap Üniversitesi’nde imtihana girerek o dönemde büyük önem verilen Mevlevî Fâzıl derecesini elde etti. Ayrıca Hakîm Fazlullah Kanpûrî’den geleneksel tıp ilmini öğrendi. Daha sonra İngilizce’sini de geliştirdi (öğrenim hayatı için bk. Fazlurrahman b. Miyân Muhammed, s. 31-45).

Ehl-i hadîs ekolü çizgisinde bir anlayışı benimseyen Senâullah Amritsarî, 1896-1898 yılları arasında Ahmedullah Amritsarî’nin Te’yîdü’l-İslâm adlı medresesinde, 1898-1900 yıllarında Malirkotla’daki Medrese-i İslâmiyye’de müderrislik yaptı. Ancak öğretimden çok eser telifine ve ilmî münazaraya ilgi duyduğu için bu alana kaydı. 1900’den itibaren kendini bâtıl inanç ve düşüncelerle mücadeleye verdi. 1926’da hacca gitti. Burada Hindistan Ehl-i hadîs ekolünü temsilen I. Milletlerarası İslâm Konferansı’na katıldı. Pakistan’ın kuruluşu öncesinde Pencap eyaletinde çıkan olaylarda evi, zengin kütüphanesi ve matbaası yağmalandı, oğlu Atâullah öldürüldü. Bunun üzerine 14 Ağustos 1947’de Pakistan’a göç etti ve bir süre Gucranvâlâ’da kaldı, Ocak 1948’de Sergôda’ya yerleşti. 15 Mart 1948 tarihinde vefat etti. Burada kurduğu matbaa günümüzde Senâî Press adıyla torunları tarafından işletilmektedir.

Senâullah Amritsarî’nin faaliyetlerini birkaç başlık altında değerlendirmek gerekir. Bunlardan birincisi misyonerler, Hindu Arya Samâc mensupları, Kādiyânîler, Birelvîler ve Ehl-i Kur’ân mensuplarıyla yaptığı münazaralar ve yazışmalardır. Misyonerler tarafından kaleme alınan literatürü ciddi şekilde takip etmiş ve bunlarla 100 kadar münazara yapmış (Sohdravî, Teẕkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 28-40; Abdülmübîn Nedvî, Mevlânâ S̱enâʾullāh Amritsarî, s. 28-29), bir kısmı reddiye olmak üzere çok sayıda eser telif etmiştir. Kādiyânîliğin kurucusu Mirza Gulâm Ahmed ile sözlü ve yazılı münazaralarda bulunmuş (Sohdravî, Teẕkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 28-40; Fazlurrahman b. Miyân Muhammed, s. 145-158), Gulâm Ahmed’i ve Kādiyânîler’i en fazla eleştiren kişi olmuştur (Hâlid Şebbîr Ahmed, s. 270). Amritsarî’nin bir diğer faaliyet alanı içtimaî ve siyasî konulardır. Medreseden mezun olduğu sırada Nedvetü’l-ulemâ hareketine en genç üye olarak katılmış ve ölümüne kadar on bir kişilik yürütme kurulunda yer almıştır. Aynı zamanda Cem‘iyyet-i Ulemâ-yi Hind’in üyesiydi. Pakistan’ın kurucu partisi olan Muslim Leauge’e desteğini ölümüne kadar sürdürmüştür. Senâullah Amritsarî, Ehl-i hadîs ekolünün düşüncesini Hindistan’da etkin hale getirmek amacıyla 1901’de Hindistan Ehl-i Hadîs Konferansı’nı (Merkezî Cem‘iyyet-i Ehl-i Hadîs-i Hind) başlatanlardan biri olmuş, hayatının sonuna kadar bu kuruluştaki nâzım-ı a‘lâ görevini yürütmüş, bu ekol tarafından kendisine “Serdâru Ehl-i hadîs” unvanı verilmiştir. Cemaat içindeki güçlü yerine rağmen taassup ve tarafgirlik yüzünden, Tefsîrü’l-Ḳurʾân bi-kelâmi’r-raḥmân adlı tefsirinde ve diğer bazı kitaplarında ortaya koyduğu görüşler sebebiyle Ehl-i hadîs ekolü içerisinde etkin bir yeri olan Gaznevî ailesi tarafından küfrüne fetva çıkarılmıştır. Senâullah’ın bir başka yönü yayıncılığı ve dergiciliğidir. Amritsar’da Senâî Berkî Press ve Matbaa-i Ehl-i Hadîs adlarıyla matbaalar ve Kütübhâne-i Senâiyye adıyla bir yayınevi kurmuştur. 13 Kasım 1903’te haftalık Aḫbâr-ı Ehl-i Ḥadîs̱ dergisini çıkarmış, 1 Ağustos 1947 tarihine kadar devam eden derginin editörlüğünü bizzat yürütmüştür. Kādiyânîlik aleyhine yayın yapmak üzere Haziran 1907’de Muraḳḳaʿ Ḳādiyânî adıyla bir başka dergi çıkarmaya başlamış (Haziran 1907 – Ekim 1908; Nisan 1931 – Nisan 1933), Arya Samâc düşüncesini çürütmek amacıyla neşrettiği Müselmân adlı dergi 1903-1914 yılları arasında yayımlanmıştır. Ayrıca Maḫzen-i S̱enâʾî, Güldeste-i S̱enâʾî adlarıyla dergiler çıkarmıştır (Sohdravî, Teẕkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 41-45; Fazlurrahman b. Miyân Muhammed, s. 197-202). Senâullah Amritsarî’nin düşüncesini yaymak ve kitaplarını neşretmek için Delhi’de Mevlânâ Senâullah Akademi adıyla bir müessese kurulmuştur.

Eserleri. Amritsarî’nin büyük çoğunluğu Urduca olan 131 eseri basılmıştır. Tefsir. 1. Tefsîrü’l-Ḳurʾân bi-kelâmi’r-raḥmân (Amritsar 1321/1903, 1348/1929). Bazı âyetlerin tefsirinde Selef çizgisinden uzaklaştığı gerekçesiyle Ehl-i hadîs ekolü tarafından eleştirilmiş, gittikçe büyüyen tartışmaların ardından Senâullah, Selef düşüncesine aykırı olan hususların yanlışlığını kabul etmiş, buna rağmen tartışma devam edince altmış yedi âlimin görüşünü içeren Ḳażıyyetü’n-Necdiyye (Tuḥfetü’n-Necdiyye) aʿnî faṣle ḳażıyyeti’l-iḫvân bi-ẕikri Tefsîri’l-Ḳurʾân bi-kelâmi’r-raḥmân adıyla bir kitap yayımlayarak (Amritsar 1926) kendini savunmuştur. 2. Tefsîr-i S̱enâʾî (I-VIII, Amritsar 1895-1931; Sergôda 1994). Yıllarca devam eden tefsir derslerinin ürünüdür. Âyetleri sade bir dille Urduca’ya çeviren Amritsarî yer yer Kur’an tercümelerinde yapılan hatalara da dikkat çeker; özellikle Seyyid Ahmed Han, Gulâm Ahmed Kādiyânî ve Arya Samâc mensuplarının Kur’an yorumlarını eleştirir (tanıtımı için bk. Birışık, s. 157-170). 3. Beyânü’l-furḳān ʿalâ ʿilmi’l-beyân (Amritsar 1353/1934). Senâullah geniş bir Arapça tefsir yazmak amacıyla başladığı eserinde ancak ilk iki sûrenin tefsirini yapabilmiştir. 4. Tefsîr bi’r-reʾy (Amritsar 1358/1939). Urduca olup Seyyid Ahmed Han, Abdullah Çekrâlevî ve Gulâm Ahmed Kādiyânî’nin de içinde bulunduğu on dört kadar Sünnî ve Şiî müfessirin tefsirlerini eleştirmek amacıyla yazılmıştır. 5. Burhânü’t-tefâsîr bi-cevâbi Sulṭâni’t-tefâsîr. Papaz Sultan Muhammed Pâl Han’ın kitabına karşılık olarak yazılıp Aḫbâr-ı Ehl-i Ḥadîs̱ dergisinde tefrika edilmiştir (6 Mayıs 1932 – 2 Ocak 1933) (Kur’an ve tefsirle ilgili kitaplarının tanıtımı için bk. Feryevâî, s. 39-43; Sâliha Abdülhakîm Şerefeddin, s. 400-404; Sohdravî, Berr-i Saġīr Pâk u Hind, s. 26-28; Teẕkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 55-64; Abdülmübîn Nedvî, Mevlânâ S̱enâʾullāh Amritsarî, s. 35-63).

Hindu Arya Samâc Mezhebi. 1. Ḥaḳ Perkâş be-Cevâb-ı Setyâreth Perkâş (Amritsar 1900, 1904). Arya Samâc mezhebinin kurucusu Sevâmî Dayânand Sarasvatî’nin 1899’da Urduca çevirisi yayımlanan ve Kur’an’a yönelik 159 eleştiri içeren kitabına cevap olarak yazılmıştır. 2. İlhâmî Kitâb (Amritsar 1898, 1900, 1907, 1913, 1923). Mastır Âtma Râm ile, ilhâmî kitabın Vedalar mı yoksa Kur’an mı olduğu hususunda 1897-1898 yıllarında yaptıkları yazılı tartışmaların kitap haline getirilmiş şeklidir. 3. Türk İslâm be-Cevâb-ı Terk-i İslâm (Amritsar 1903, 1904, 1906, 1918, 1981). Asıl adı Abdülgafûr iken 1903’te Hindu olan Mahâşa Dherempâl’in risâlesine reddiyedir. Eserde Senâullah Amritsarî, Dherempâl’in sonunda İslâm’a döneceğini ifade etmiş, gerçekten Dherempâl 1913’te yeniden müslüman olmuş ve Gāzî Mahmûd adını almıştır. 4. Kitâbü’r-Raḥmân (Amritsar 1903). Arya Samâc mezhebinin aşırılarından Pandit Dherem Bhakşo’nun Kitâbullāh Vîd he ya Ḳurʾân adıyla kaleme aldığı kitaba cevap olarak yazılmıştır. 5. Muḳaddes Resûl (Amritsar 1924). Arya Samâc mensuplarının 1924’te kaleme aldığı Rengîlâ Resûl adlı esere reddiyedir. Bu kitapta Resûlullah’a karşı Mahatma Gandi’nin de haksız bulduğu ağır sözler sarfedilmiş, bu sebeple toplumda ciddi tartışmalar olmuş ve karışıklıklar çıkmıştı. Çeşitli baskıları yapılan eser Gucerâtî diline de çevrilmiştir. 6. Taġlîb-i İslâm (I-IV, Amritsar 1905-1906). Mahâşa Dherempâl’in İslâm’ı eleştirmek amacıyla yazdığı Tehẕîbü’l-İslâm adlı kitaptaki toplam altmış sekiz itiraza cevap olarak kaleme alınmıştır. 7. Baḥs̱-i Tenâsüḫ (Amritsar 1899, 1901, 1904, 1909, 1921). Mastır Âtma Râm ile tenâsüh konusunda yapılan münazaranın kitap haline getirilmiş şeklidir. 8. Mübâḥas̱e-i Diyôrya (Amritsar 1903). Uttar Pradeş eyaletine bağlı Diyôrya’da 16-21 Ağustos 1903 tarihinde Arya Samâc liderleriyle Vedalar ve Kur’an hakkında yapılan münazaradan oluşmaktadır. 9. Şâdî Bîvegân aôr Nîveg (Amritsar 1904, 1910, 1917, 1928). Eserde, Hinduizm’de kocası ölen kadının yeniden evlenip evlenemeyeceğiyle ilgili Arya Samâc mezhebi tarafından ortaya atılan görüşler incelenmektedir. 10. Ḥudûs̱-i Dünyâ (Amritsar 1902, 1904, 1910). Arya Samâc mensubu Lala Vezir Çand’ın dünyanın kadim olduğuna dair görüşlerin eleştirildiği bir risâledir. 11. er-Rükûb fi’s-sefîne fî mübâḥas̱eti’n-Negîne (Amritsar 1904). Bicnôr’a bağlı Negîne’de Vedalar’ın durumuyla ilgili yapılan münazara hakkındadır. 12. Teberr-i İslâm (Amritsar 1909, 1911). Mahâşa Dherempâl’in Naḥl-i İslâm adlı kışkırtıcı kitabına karşılık yazılmış olup Dherempâl’in Arya Samâc mezhebini terkederek yeniden müslüman olmasında ve bütün kitaplarını yakmasında büyük etkisi olmuştur. 13. Recmü’ş-şeyâṭîn be-Cevâb-ı Esâṭîrü’l-evvelîn (Amritsar 1909). Yine Dherempâl’in kaleme aldığı Esâṭîrü’l-evvelîn adlı risâleye cevaptır. 14. Muraḳḳaʿ-ı Dayânandî (Amritsar 1908). Arya Samâc mezhebinin kurucusu Sevâmî Dayânand’ın ortaya koyduğu prensiplerin eleştirisidir. 15. Bâʿis̱-i Sürûr der Mübâḥas̱e-i Cebelpûr (Amritsar 1916 [?]). 31 Mayıs – 2 Haziran 1904 tarihleri arasında Cebelpûr şehrinde Arya Samâc mensuplarıyla ulûhiyyet konularına dair yapılan münazarayı içerir. 16. Fetḥ-i İslâm Yaʿnî Münâẓara-i Ḫorca (Amritsar 1917). 20-22 Mart 1917 tarihinde Bülendşehr’e bağlı Horca kasabasında gerçek dinin hangisi olduğu konusunda yapılan münazaranın tutanaklarıdır. 17. Nikâḥ-ı Ârya (Amritsar 1925). Senâullah bu kitabında başta nikâh olmak üzere çeşitli hukukî konuları mukayeseli olarak incelemiş ve Hindu dininin hem akla hem fıtrata aykırı olduğunu ortaya koymuştur. 18. Uṣûl-i Ârya (Amritsar 1926, 1929). Madde, ruh, kâinatın var oluşu gibi konulara dairdir. 19. Hindustân key Do Rifarmır (Amritsar 1927). Reformcu olduklarını iddia eden Sevâmî Dayânand Sarasvatî ve Gulâm Ahmed Kādiyânî’nin yazıları ve konuşmalarının eleştirisidir. Bu grupla ilgili diğer kitaplarından bazıları şunlardır: Ḥudûs̱-i Vîd (Amritsar 1903, 1907, 1913); İlhâm (Amritsar 1904, 1917); Sevâmî Dayânand ka ʿİlm u ʿAḳl (Amritsar 1905, 1910); S̱emerât-ı Tenâsüḫ (Amritsar 1910); Cihâd-ı Vîd (Amritsar 1911); Taḥrîf-i Ârya (Amritsar 1943) (geniş bilgi için bk. Sohdravî, Teẕkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 72-92).

Hıristiyanlık ve Misyonerlik. 1. Teḳābül-i S̱elâs̱e (Amritsar 1901, 1904). Hindu iken hıristiyan olan Thakur Dass’ın ʿAdem-i Żarûret-i Ḳurʾân adlı kitabına cevap olarak yazılan eserde Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâm on bir ana konuda karşılaştırılmıştır. 2. Tevḥîd, Tes̱lîs̱ aôr Râh-ı Necât (Amritsar 1914). Misyonerlerin propagandalarının etkisiz hale getirilmesi için Hıristiyanlık hakkında bilgi vermek üzere kaleme alınmıştır. 3. Cevâbât-ı Naṣârâ (Amritsar 1931; Mültan 1980; Gucranvâlâ 1982). Hıristiyan yazarların İslâm’la ilgili iddialarına karşı yazılan risâlelerden oluşmaktadır. 4. Münâẓara-i İlâhâbâd (Amritsar 1934). Papaz Abdülhak ile tevhid ve teslîs konularında yapılan münazarayı içerir. 5. İslâm aôr Mesîḥiyyet (Amritsar 1941; Lahor 1960; Delhi 1974; Gucranvâlâ 1982). 6. Namâz-ı Erbaʿa (Amritsar 1900, 1902, 1905). 7. Tefsîr-i Sûre-i Yûsuf aôr Taḥrîfât-ı Baybıl (Amritsar 1944). İncil’in çeşitli neşirlerini dikkate alan Senâullah Amritsarî, bu eserinde Yûsuf kıssasını merkeze alarak hıristiyan din adamlarının İnciller’de yaptıkları tahrifatı göstermektedir.

Kādiyânîlik. 1. İlhâmât-ı Mîrzâ (Amritsar 1901, 1903, 1904, 1906, 1920, 1928). Eserde Gulâm Ahmed Kādiyânî ve Kādiyânîlik eleştirilmektedir. 2. Hefevât-ı Mîrzâ (Amritsar 1901, 1904). Gulâm Ahmed’in çelişkileri hakkındadır. 3. Ṣaḥîfe-i Maḥbûbiye (Amritsar 1909). Kādiyânîler’in bölgesel yöneticileri kendi taraflarına çekmek için gösterdikleri faaliyetleri başarısız kılmak amacıyla yazılmıştır. 4. Fâtiḥ-i Ḳādiyân (Amritsar 1912; Sergôda 1949). Senâullah Amritsarî’nin, 17-21 Nisan 1912’de Lüdyâne’de Münşî Kāsım Ali Dihlevî ile hakemler huzurunda yaptığı münazarada tartışılan konuları içermektedir. 5. Bahâʾullāh aôr Mîrzâ (Amritsar 1933). Gulâm Ahmed’in düşüncelerinin İran asıllı Bahâullah’a dayandığını ispat için yazılmış bir risâledir. 6. ʿİlm-i Kelâm-ı Mîrzâ (Amritsar 1932). Gulâm Ahmed’in kelâmcı olduğu iddiasını çürütmek amacıyla kaleme alınmıştır. 7. ʿAcâʾibât-ı Mîrzâ (Amritsar 1933). Bir önceki eserin ikinci bölümüdür. 8. Nikâḥ-ı Mîrzâ (Amritsar 1919, 1921). 9. Târîḫ-i Mîrzâ (Amritsar 1919, 1923). 10. Fesḫ-i Nikâḥ-ı Mîrzâʾiyân (Amritsar 1918, 1924). 11. Şehâdât-ı Mîrzâ Mulaḳḳab be-ʿAşere Mîrzâʾiyye (Amritsar 1923). Eserde Gulâm Ahmed’in mesihlik iddiasının bâtıl olduğu ispatlanmaktadır. 12. Fetḥ-i Rabbânî der Mübâḥas̱e-i Ḳādiyânî (Amritsar 1916). 29-30 Nisan 1916 tarihlerinde Amritsar’da Kādiyânîler ile yapılan münazaranın tutanaklarıdır. 13. Ḳādiyânî Mübâḥas̱e-i Dekken (Amritsar 1923). 31 Ocak 1923’te Sikenderâbâd’da (Haydarâbâd-Dekken) gerçekleştirilen münazaranın notlarıdır. 14. Mükâleme-i Aḥmediyye (Hisse-i Evvel: Amritsar 1939). Gulâm Ahmed’in nübüvvetine dair iddianın geçersizliği hakkındadır. Müellifin aynı konuda Nikât-ı Mîrzâ (Amritsar 1926); ʿAḳāʾid-i Mîrzâ (Amritsar 1916); Zâr-ı Ḳādiyân (Amritsar 1918); Şâh-ı İngilistân aôr Mîrzâ Ḳādiyânî (Amritsar 1921); Muḥammed-i Ḳādiyânî (Amritsar 1928); Taʿlîmât-ı Mîrzâ (Amritsar 1930, 1932); Fayṣala-i Mîrzâ (Amritsar 1931); Tefsîr Nüvîsî ka Çelinç aôr Firâr (Amritsar 1931); ʿAşere-i Kâmile (Amritsar 1934); Ebâṭîl-i Mîrzâ (Amritsar 1934); Tuḥfe-i Aḥmediyye (Amritsar 1937); Batş-ı Ḳadîr ber-Ḳādiyânî Tefsîr-i Kebîr (Amritsar 1941; Mirza Mahmud Ahmed’in tefsirinin tenkidi); Likhrâm aôr Mîrzâ (Amritsar 1942) ve Nâ-Ḳābil Muṣannif Mîrzâ (Amritsar 1943) gibi kitapları da vardır (Kādiyânîlik’le ilgili eserleri için ayrıca bk. Safiyyürrahman el-A‘zamî, s. 224-255; Sohdravî, Teẕkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 72-92).

Bölgedeki Müslüman Cemaatlere ve Kişilere Dair Eserleri. 1. Delîlü’l-Furḳān bi-Cevâbı Ehli’l-Ḳurʾân (Amritsar 1906). Ehl-i Kur’ân ekolünün kurucusu Abdullah Çekrâlevî’nin Burhânü’l-furḳān ʿalâ ṣalâti’l-Ḳurʾân adlı kitabına cevap olarak yazılmıştır. 2. Hâksârî Taḥrîk aôr Us ka Bânî (Amritsar 1939). İnâyetullah Meşrikī ve Hâksâr hareketi hakkındadır. 3. Ḫilâfet u Risâlet (Amritsar 1930). Şîa’nın halifelik ve peygamberlik konusuyla ilgili görüşlerine reddiye niteliğindedir. 4. Hitâb be-Mevdûdî (Amritsar 1946; Haydarâbâd-Dekken 1952). Mevdûdî’nin Tercümânü’l-Ḳurʾân adlı dergide ortaya koyduğu hadis görüşüne reddiyedir. 5. Maʿḳūlât-ı Ḥanefiyye (Amritsar 1936). Hanefîler’in altı konuda ileri sürdüğü görüşlerin eleştirisine dairdir. 6. Şemʿ-i Tevḥîd (Amritsar 1938; Sergôda 1957). Bu eser ve bundan sonraki üç eser müellifin Birelvîler’e karşı eleştirilerini içerir. 7. Tekẕîbü’l-müfekkirîn (Amritsar 1922). 8. Aṣlî Ḥanefiyyet aôr Taḳlîd-i Şaḫṣî (Amritsar 1926). 9. İḳtidâ-yı Ehl-i Ḥadîs̱ (Amritsar 1931). 10. Fütûḥât-ı Ehl-i Ḥadîs̱ (Amritsar 1905). Ehl-i hadîs ekolü ile Hanefîler arasındaki ihtilâflı konulara dair mahkeme kararlarına dayalı bir çalışmadır. 11. Tenḳīd-i Taḳlîd (Amritsar 1927). Müellifin Diyûbendî âlimi Seyyid Murtaza Hasan Diyûbendî ile taklit konusunda yaptığı münazarayı içerir. 13. Fıḳh aôr Ḥanefiyye (Amritsar 1925).

Ehl-i Hadîs Düşüncesine, Fıkha, Kelâma ve Diğer Konulara Dair Eserleri. 1. Fetâvâ S̱enâʾiyye (haz. Muhammed Dâûd Râz, I-II, Lahor 1972). Müellifin kırk dört yıl içerisinde verdiği fetvalardan seçmeleri içerir. 2. Ehl-i Ḥadîs̱ ka Meẕheb (Amritsar 1899, 1901, 1907, 1915, 1921, 1926, 1928; Lahor 1955, 1971). Amritsarî’nin Ehl-i hadîs’le ilgili düşüncesini özlü biçimde ortaya koyan bir eser olup ekol içinde kabul görmüştür. 3. İctihâd aôr Taḳlîd (Amritsar 1918, 1923, 1925; Lahor 1968). 4. İslâm aôr Britiş Law (Amritsar 1901, 1905, 1923; Sergôda 1957). Kitapta İslâm hukuku ile İngiliz hukuku karşılaştırılmış ve İslâm hukukunun üstünlüğü savunulmuştur. 5. Mesʾele-i Hicâz per Naẓar (Amritsar 1925). Hicaz ve Hicaz’ın yönetimiyle ilgili genel bilgiler içermektedir. 6. Taḥrîk-i Vehhâbiyet per Ek Naẓar (Amritsar 1929). 7. S̱enâʾî Pakit Buk (Amritsar 1934; Lahor 1982). Müellifin çeşitli din ve mezheplere dair görüşlerini içeren bir cep kitabıdır. 8. Ḫaṣâʾilü’n-nebî (Amritsar 1899, 1903, 1905, 1910, 1915, 1919, 1922). Tirmizî’nin eş-Şemâʾil adlı eserinin çocuklar için yapılmış muhtasar bir çevirisidir. 9. es-Selâmü ʿaleyküm (Amritsar 1908, 1913, 1915, 1919, 1921, 1923). İslâm’da ve diğer dinlerdeki selâmların incelendiği bir risâledir. 10. Hidâyetü’z-zevceyn (Amritsar 1930). Karı-koca ilişkileri, nikâh vb. konulara dairdir. 11. Rüsûm-i İslâmiyye (Amritsar 1907). Evlilikle ilgili yanlış âdet ve geleneklerin reddi ve sünnete uymanın önemi hakkındadır. Müellifin çeşitli konulara dair diğer kitapları da şunlardır: Ḥadîs̱-i Nebevî aôr Taḳlîd-i Şaḫṣî (Amritsar 1909, 1912, 1914); Taḳlîd-i Şaḫṣ aôr Selefî (Amritsar 1912); İttibâʿ-ı Selef (Amritsar 1909); ʿİlmü’l-fıḳh (Amritsar 1913, 1921); Uṣûlü’l-fıḳh (Arapça, Amritsar 1937); Fıḳh aôr Faḳīh (Amritsar 1925); İslâm aôr Ehl-i Ḥadîs̱ (Amritsar 1916; Lahor 1970); Âmîn Raf-i Yedeyn (Amritsar 1921, 1935); Fâtiḥa Ḫalfe’l-imâm (Amritsar 1921); Sulṭân İbn Suʿûd, ʿAlî Berâderân aôr Müʾtemer (Amritsar 1926); Ḥayât-ı Mesnûne (Amritsar 1935); et-Taʿrîfâtü’n-naḥviyye li-ifâdeti ṭalebeti’l-ʿArabiyye (Arapça, Amritsar 1352); İslâmî Târîḫ (Amritsar 1899, 1900, 1902, 1903, 1904); Kelime-i Ṭayyibe (Amritsar 1914; bu konulara dair kitapları için bk. Sohdravî, Teẕkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 145-170).

BİBLİYOGRAFYA
Senâullah Amritsarî, Tefsîr-i S̱enâʾî, Lahor 1414/1994, I, 16; VIII, 100; a.mlf., İslâm aôr Mesîḥiyyet, Gucranvâlâ 1982, s. 3; Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-ḫavâṭır, VIII, 95-96; Abdülmâcid Deryâbâdî, Muʿâṣırîn, Karaçi, ts. (Meclis-i Neşriyyât-ı İslâm), s. 124-126; Safiyyürrahman el-A‘zamî, Fitne-i Ḳādiyâniyyet aôr Mevlânâ S̱enâʾullāh Amritsarî, Benâres 1399/1979, s. 224-255; Abdurrahman Abdülcebbâr el-Feryevâî, Cühûdü ehli’l-ḥadîs̱ fî ḫıdmeti’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, Benâres 1980, s. 39-43; Pervîn Rozîne, Cemʿiyyetü’l-ʿulemâ-i Hind: Destâvezât-ı Merkezî İclâshâ-yi ʿÂm 1919-1945, İslâmâbâd 1980, s. 13-14, 35-39; Sâliha Abdülhakîm Şerefeddin, Ḳurʾân-ı Ḥakîm key Urdû Terâcim, Karaçi, ts. (Kadîmî Kütübhâne), s. 400-404; Süleyman Nedvî, Yâd-ı Reftgân, Karaçi 1983, s. 369-373; Abdürreşîd Irâkī Sohdravî, Berr-i Ṣaġīr Pâk u Hind meyn ʿUlemâ-i Ehl-i Ḥadîs̱ ki Tefsîrî Ḫidmât, Siyâlkût 1988, s. 26-28; a.mlf., Teẕkire-i Ebü’l-Vefâ, Gucranvâlâ 1984, tür.yer.; Hâlid Şebbîr Ahmed, Târîḫ-i Muḥâsebe-i Ḳādiyâniyyet, Mültan 1987, s. 270; Ahmed Han, Ḳurʾân-ı Kerîm key Urdû Terâcim: Kitâbiyât, İslâmâbâd 1987, s. 65-67; Abdülmübîn Nedvî, Mevlânâ S̱enâʾullāh Amritsarî: Muḫtaṣar Ḥâlât aôr Tefsîrî Ḫidmât, Gucranvâlâ 1988, tür.yer.; a.mlf., “eş-Şeyḫ S̱enâʾullāh el-Amritsarî”, el-Baʿs̱ü’l-İslâmî, XXXI/4, Leknev 1406, s. 71-82; XXXI/5 (1407), s. 69-79; Abdülmecîd Hâdim Sohdravî, Sîret-i S̱enâʾî, Lahor 1989; M. Dâûd Râz, Ḥayât-ı S̱enâʾî, Delhi, ts.; Cemîl Nakvî, Urdû Tefâsîr: Kitâbiyât, İslâmâbâd 1992, s. 40; Fazlurrahman b. Miyân Muhammed, Reʾîsü’l-münâẓırîn şeyḫü’l-İslâm ḥażreti mevlânâ S̱enâʾullāh Amritsarî, Lahor 2001, tür.yer.; Abdülhamit Birışık, Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri, İstanbul 2001, s. 157-170; M. Riexinger, Sanāʾullāh Amritsarī (1868-1948) und die Ahl-i-Ḥadīs im Punjab unter britischer Herrschaft, Würzburg 2004; Tâceddin Ezherî, “Tefsîr-i S̱enâʾî aôr Redd-i Meẕâhib-i Bâṭıla”, Fikr u Naẓar, XXXVI/3-4, İslâmâbâd 1999, s. 291-309.