SENÛSÎ, Zeynelâbidîn

1898’de veya bu yıl ile babasının vefat yılı olan 1900 senesi arasında başşehir Tunus’un kuzeyindeki Sîdîbûsaîd semtinde tanınmış bir ailenin çocuğu olarak doğdu. Babası Muhammed b. Osman idare, eğitim ve ekonomide reformlarıyla tanınan Sadrazam Tunuslu Hayreddin Paşa yanlısı, kadı, edip, şair ve birçok eserin müellifiydi. Küçük yaşta babasını kaybeden Zeynelâbidîn annesi Halûme bint İsmâil’in himayesinde yetişti. Ma‘hedü’s-Sâdıkī’de başladığı ilkokulun ardından lise kısmına kaydolduysa da çok geçmeden babasının okuduğu Câmiu’z-Zeytûne’ye girdi (1917) ve öğrenimini burada tamamladı. Fransız işgal güçlerinin 1920’de Tunus’ta parti kurma ve basın faaliyeti yasaklarını kaldırması üzerine Tunus’un siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik kalkınma hamlesi için büyük gayret gösterdi. 1921’de Muhammed Mennâşû’nun teşkil ettiği Cem‘iyyetü’l-câmiati’z-Zeytûniyye’nin kurucuları arasında yer aldı. Ahmed Tevfîk el-Medenî ve Osman el-Ke‘‘âk ile birlikte el-Mecmau’l-ilmiyyü’t-Tûnisî’nin de kurucu üyesi oldu; yine Emîn Mâl, Tevfîk el-Medenî, Ke‘‘âk ve Muhammed Muhyiddin el-Kuleybî ile birlikte er-Râbıtatü’l-kalemiyye’yi kurdu. 1926-1931 yıllarında Cem‘iyyetü kudemâi’s-Sâdıkıyye’de edebiyat kulübünün kâtipliğini üstlendi. 1935’te Saîd Bû Derbâle ile Cem‘iyyetü’l-ittihâdi’l-iktisâdiyyi’t-Tûnisî’yi kurdu. 1952’de Muhammed Fâzıl İbn Âşûr, Hakîm Ahmed b. Mîlâd, Beşîr Fevretî ve Muhammed Bedre ile birlikte Dârü’s-sekāfe şirketinin kuruluşuna katıldı.

Genç yaşta basın hayatına atılan Zeynelâbidîn 1921’den itibaren el-Ümme gazetesinde yazı yazmaya başladı, Cem‘iyyetü’l-câmiati’z-Zeytûniyye bünyesinde basın faaliyetini sürdürdü. Cemiyetin çıkardığı el-Bedr dergisi 15 Temmuz 1920’de bir sayı yayımlandıktan sonra kapanınca ilk sahibi Muhammed el-Müşeyrıkī’den alınıp Eylül 1921’den itibaren Muhammed Habîb yönetimine geçti. Bu dergide yazıları çıkan Senûsî 1922’de Matbaatü’l-Arab’ı kurdu, bu vesileyle el-ʿArab adlı bir dergi çıkarmak istediyse de izin verilmeyince el-Bedr dergisini yayımlamaya devam etti. Yazmayı planladığı el-Edebü’t-Tûnisî fi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer adlı kitabına malzeme toplamak amacıyla dostu şair Şâzelî Haznedâr ile birlikte Tunus içinde çıktığı gezinin ardından 19 Haziran 1927 tarihinden itibaren en-Nehḍa gazetesine katıldı ve Ekim 1927’de yönetimini üstlendi. Ardından eṣ-Ṣâdirât ve’l-vâridât dergisinin imtiyaz sahipliğini Muhammed Fahrî’den aldı, ancak dergiyi el-ʿÂlem adıyla iki sayı çıkardıktan sonra (1930 Ocak-Şubat) sahibiyle ruhsat ücreti konusunda anlaşamadığından dergiden ayrılıp aynı yılın martında el-ʿÂlemü’l-edebî’yi çıkarmak için izin aldı. Zamanında Tunus’ta yayımlanan en yüksek seviyeli edebî ve ilmî dergi olan el-ʿÂlemü’l-edebî 1930-1936 döneminde şiir, hikâye, roman, tiyatro, makale, eleştiri ve tarih alanında Tunus edebiyatını yansıtan bir ayna konumuna geldi. İlk zamanlarda aylık çıkan dergi bir yıl kadar yayını kesildikten sonra 1932’den itibaren haftalık olarak devam etti. Yirminci sayıdan sonra 17 Temmuz 1936’da yayını sona eren bu derginin ardından Senûsî 9 Ağustos 1936’da Tûnis gazetesini çıkarmaya başladı. Zaman zaman yayını kesilen gazete 13 Şubat 1952 tarihine kadar varlığını sürdürdü. Gazetenin yayımının durmasının sebebi, Senûsî’nin II. Dünya Savaşı’nda Hitler’in işgal ettiği Fransa’nın yönetimiyle Hitler Almanyası, faşist İtalya ve yandaşlarının oluşturduğu “mihver güçler”in siyasetini destekleyecek bir gazete çıkarmayı reddetmesidir. Bu sebeple kendisi ve özel sekreteri olan oğlu muhakeme edilmeden iki yıl dört ay İtalyan hapishanelerinde tutuldu. Bir yıl sekiz ay kadar da Fransız hapishanelerinde kaldı. Ayrıca İtalya’dan Tunus’a döndükten sonra bu defa mihver güçlerle iş birliği yaptığı ithamıyla idamla yargılandı. Senûsî el-Ümme, ez-Zehre, el-Vezîr, en-Nehḍa, Lisânü’ş-şaʿb, Lisânü’l-ʿArab, el-Üsbûʿ, el-Ḥurriyye, eṣ-Ṣabâḥ, el-ʿÂlem gibi gazetelerle Apollo el-Mıṣriyye, en-Nedve, el-Fikr, el-Luġāt, et-Tecdîd, el-İẕâʿa gibi çok sayıda dergide makaleler yazmaya devam etti. Senûsî, Tunus Kralı II. Ahmed Paşa Bây’ın kızı olan eşinin ziynetlerini satarak babasından miras kalan arazide 1922’de kurmuş olduğu Matbaatü’l-Arab’da gazete, dergi ve kültürel yayınlar bastı. Hapisten çıkınca matbaasını yeniledi ve 1956 yılına kadar yayın faaliyetlerine devam etti. Tunus, 20 Mart 1956’da Fransız işgalinden kurtulup bağımsızlığına kavuşunca resmî matbaada çalışmaya başladı, ancak Fransız müdürle anlaşamayarak buradan ayrıldı. 27 Nisan 1965 tarihindeki ölümüne kadar telif ve neşir hayatını sürdürdü.

Eserleri. Edebî Tenkit. 1. el-Edebü’t-Tûnisî fi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer. Yazarın her biri ikişer ciltten oluşan üç bölüm halinde planladığı Tunus edebiyat tarihine dair eserin üçüncü bölümüdür. Fransız himaye yönetiminin son cildin kışkırtıcı, isyana teşvik edici metinler içerdiği gerekçesiyle ikinci bölümün ciltlerine (III ve IV. ciltler) el koyması yüzünden yazar projeyi tamamlamaktan ve diğer ciltleri yayımlamaktan vazgeçmiş, Tûnis adlı gazetesinde (25 Aralık 1936) bu haksız karara cevap veren bir makale yayımlamıştır. Vazgeçişin sebeplerinden biri de şair Saîd Ebû Bekir ve taraftarlarının Senûsî aleyhine başlattıkları eleştiri kampanyasıdır. Bunlar, Senûsî’yi metinlerde hoşuna gitmeyen yerleri değiştirmek ve ticarî amaçla sanatçıların tercihlerine müdahalede bulunmakla itham etmişlerdir. Eserin ilk baskısı Matbaatü’l-Arab’da iki cilt halinde yapılmış (Tunus 1346/1927), ed-Dârü’t-Tûnisiyye’de gerçekleştirilen ikinci baskıda (Tunus 1399/1979) şairlerin sıralaması değiştirilmiş, on iki şair bırakılıp diğerleri atılmış, ayrıca müellifin bu baskı için hazırladığı şiirlerle gazete ve dergilerde yayımlanan bazı şiirleri esere eklenmiştir. 2. el-Vaṭaniyye fi’l-edebi’l-ʿArabî ve Dîvânü İbn Ḥamdîs (Tunus 1952). 3. Maḥmûd Ḳābâdû (Tunus 1952). Tunus Mâlikî müftüsü, Arap dili ve edebiyatı âlimi Ebü’s-Senâ Mahmûd Kābâdû hakkında bir monografidir. 4. ʿAbdurraḥmân İbn Ḫaldûn (Tunus 1952). İbn Haldûn’dan yapılmış seçmelerin incelenmesidir. 5. Muḥammed Bayram el-Ḫâmis (Tunus 1952). Fransız işgaline karşı direnen Tunuslu gezgin ve tarihçilerden seçme metinler içermektedir. 6. Cemîl Ṣıdḳī ez-Zehâvî (Tunus 1955). 7. Ebü’l-Ḳāsım eş-Şâbbî: Ḥayâtühû ve edebüh (Tunus 1956, 1980). 8. Muḥriz b. Ḫalef: Zaʿîmüs̱-s̱evre żıdde’ş-Şîʿa (Tunus 1981, Ahmed Tavîlî ile birlikte). Eserde, Hz. Ebû Bekir neslinden olan Mâlikî fakihi Ebû Mahfûz Muhriz b. Halef el-Bekrî’nin Tunus’ta Şîa’ya karşı verdiği mücadele anlatılmaktadır. 9. Ünmûẕecü’z-zamân fî şuʿarâʾi Ḳayrevân. 1949-1950’de sahibi bulunduğu Tûnis gazetesinde yayımladığı, ancak tamamlayamadığı Kayrevanlı yirmi yedi şairin biyografisini ve şiirlerinin tahlilini kapsar; daha sonra Ebü’l-Kāsım Muhammed Kerrû bunları bir kitapta toplayarak yayımlamıştır (Tunus 1971, 1973). 10. ʿAbdülcebbâr İbn Ḥamdîs: Ḥayâtühû ve edebüh (Tunus 1983).

Roman. 1. İbnetü Ḳaṣri’l-Cem. Olayları Afrika ülkelerinde son hıristiyan askerî karargâhının düşmesi etrafında dönen Tunus efsanesini konu almaktadır. Senûsî bu eseri İtalya’da hapisteyken 1944-1945 yılları ile 1946 yılında, Tunus’ta sömürgecilerin askerî hastahanesindeki deliler koğuşunda tutulduğu sırada yazmış, 1948’de el-Üsbûʿ gazetesinin 92-109. sayılarında yayımlanmış, ardından Muhammed Hâdî b. Sâlih tarafından bir araya getirilmiştir (Tunus 1998). 2. Tehẕîbü taʿrîbi ʿAbdilʿazîz el-Veselâtî li-rivâyeti “el-Muḫteberü’r-rehîb”. Dârü’l-Arab’ın çıkardığı et-Taḳvîmü’l-ictimâʿî adlı yıllık içinde yayımlanmıştır (Tunus 1344/1925). 3. Kitâbetü muḳaddime li-rivâyeti “Hel ene mecnûn?”. Azîz Bekkâr’ın Fransızca’dan çevirdiği roman için yazılmış bir giriş olup bu da et-Taḳvîmü’l-ictimâʿî’de neşredilmiştir.

Kısa Hikâye. Müellif “el-Muhaddis” imzasıyla kısa hikâyeler de yazmıştır. 1. “el-Ḥabîbe” (el-ʿÂlem, I/2, Tunus 1930). 2. “ʿAczü edîb” (el-ʿÂlemü’l-edebî, I/1, Tunus 1930). 3. Ḥadîs̱ü şâbbin müslimin maʿa Bârisiyyât ḥisân. Müslüman bir gencin Parisli güzellerle olan hikâyesi önce takma adla Mecelletü’s̱-s̱eḳāfe (I/2, Nisan 1930), daha sonra yazarın gerçek adıyla en-Nedve (IV/9, 1956) dergilerinde neşredilmiştir. 4. Min Ḍaḥâye’l-inḳılâb (Mecelletü’s̱-s̱eḳāfe, I/6, 1930). 5. ʿAzâʾü’l-ʿarûs (a.g.e., I/10, 1930). 6. el-Muhâcir (Tunis, I/12, Tunus 1936). 7. Fâṭıme (en-Nedve, IV/3, Tunus 1956). Afrika tarihinden bir efsaneyle ilgilidir.

Tiyatro: Fetḥu İfrîḳıyye ev ʿAbdullāh İbnü’z-Zübeyr ve İbnetü Cercîr. Araplar’ın Tunus’u fethetmesiyle ilgili üç perdelik bir eserdir. 1937’de birincilik ödülünü kazanmasından sonra 15 Aralık 1939’da belediye tiyatrosunda sahnelenmiştir. Eser önce Tunus gazetesinde yayımlanmış, ardından Matbaatü’l-Arab’da (Tunus 1939) ve Rüvvâdü’t-teʾlîfi’l-mesraḥî adlı kitap içinde basılmıştır.

Gazete ve Dergiler: el-Bedr (1923’te dört sayı çıkmıştır), el-Maḳālât (Tunus 1924), Ḥadîḳatü’l-ʿArab (Tunus 1924), Leṭâʾifü’l-ʿArab (Tunus 1925), Maḳālâtü’l-ʿArab (Tunus 1925), et-Taḳvîmü’l-ictimâʿî et-Tûnisî (1922-1925’te dört cilt), el-ʿÂlem (Ocak-Şubat 1930), el-ʿÂlemü’l-edebî (1930-1936), Tûnis (1936-1939, 1948-1952) gibi gazete ve dergiler çıkaran Senûsî edebiyat, ekonomi, toplumsal sorunlar ve siyaset gibi alanlarda çok sayıda makale yazmıştır.

Tercüme. 1. Jérôme Tharaud – Jean Tharaud, Fî Ḥaḍâreti’l-Endelüs (Tunus 1930). 2. De Couman, Medînetü’ẕ-ẕeheb ve’r-raṣâṣ. el-ʿÂlemü’l-edebî dergisinde yirmi dört dizi halinde yayımlanmıştır. 3. Luigi Pirandello, Ṭurṭûrü’l-mecânîn (Deli kukuletası). Bu da el-ʿÂlemü’l-edebî dergisinde neşredilmiştir. Ayrıca Ḳıyâmü’s-sâʿa, Fetât ḫaṭıra, Şâbbetü’l-biʾr, Maḥabbetü maḥabbe gibi hikâye tercümeleri vardır (Muhammed Mevâide, s. 197). Senûsî’nin bunların dışında el-Cünât (Tunus 1925, vatanları için mücadele ettikleri gerekçesiyle Fransız mahkemelerinin haklarında hapis kararı verdiği bir grup siyaset adamıyla ilgili canlı tanıklıklara dairdir), ed-Düstûrü’t-Tûnisî ev istircâʿu’s-siyâdeti’l-vaṭaniyye (Tunus 1952, 1955), el-Ḥareketü’l-iḳtiṣâdiyye: ed-Dâʾ ve’d-devâʾ (Tunus 1935, Saîd Bû Derbâle ile birlikte) adlı eserleri bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA :

F. Ghazi, Le roman et la nouvelle en Tunisie, Tunis 1970, s. 15-16; S. Zmerli, Figures Tunisiennes, Tunis 1972, s. 127-131; Ömer b. Kafesiyye, Eḍvâʾ ʿalâ’ṣ-ṣıḥâfeti’t-Tûnisiyye, Tunus 1972, s. 152-153; Ahmed Tevfîk el-Medenî, Ḥayâtü kifâḥ, Cezayir 1973, I, 329-331; Mahfûz, Terâcimü’l-müʾellifin, III, 65-68; Tevfîk Bekkâr, Muḫtârât mine’l-edebi’t-Tûnisiyyi’l-muʿâṣır, Tunus 1405/1985, I, 39-51; Muhammed Mevâide, Ḥareketü’t-terceme fî Tûnis, Tunus 1986, s. 197; Muhammed Hamdân, İʿlâmü’l-aʿlâm fî Tûnis (1860-1956), Tunus 1991, s. 218; M. Sâlih el-Câbirî, el-Edebü’l-Cezâʾirî fî Tûnis, Tunus 1991, I, 100, 141, 184; a.mlf., Maḥmûd Bayram et-Tûnisî fi’l-menfâ, Beyrut 1407/1987, II, 380-382; Muhammed Bûzeyne, Meşâhîrü’t-Tûnisiyyîn, Tunus 1992, s. 223-224; Târîḫu’l-edebi’t-Tûnisî: el-ḥadîs̱ ve’l-muʿâṣır, Tunus 1993, s. 41, 42, 43, 45, 46, 62, 75, 168; Ahmed et-Tavîlî, Zeynelʿâbidîn es-Senûsî, Tunus 1997, s. 100-110, 134-137; ayrıca bk. tür.yer.; Ebü’l-Kāsım Kerrû, Ḥaṣâdü’l-ʿömr, Tunus 1998, II, 381-382; “Ḥuṣûme beyne Saʿîd Ebî Bekr ve’s-Senûsî”, Lisânü’ş-Şaʿb, Tunus 19 Ekim 1927 – 11 Temmuz 1928; Mahmûd Bayram et-Tûnisî, “el-Üstâẕ Zeynelʿâbidîn es-Senûsî”, eş-Şebâb, Tunus 6 Kasım 1936; M. Sâlih el-Müheydî, “Men hüve’l-üstâẕ Zeynelʿâbidîn es-Senûsî”, el-İẕâʿa, Tunus 17 Mayıs 1965, s. 26; M. Raûf el-Huneysî, “Zeynelʿâbidîn es-Senûsî râʾîdün feḳadnâh”, eṣ-Ṣabâḥ, Tunus 27 Haziran 1965; M. Sâlih el-Merrâküşî, “Aġrażü’ş-şiʿri’t-Tûnisî”, el-Ḥayâtü’s̱-s̱eḳāfiyye, sy. 3, Tunus 1977, s. 4-7; Tâbiî el-Ahdar, “Zeynelʿâbidîn es-Senûsî”, el-ʿAmelü’l-edebî, sy. 26, Tunus 1987, s. 8; M. Hâdî İbn Sâlih, “Zeynelʿâbidîn es-Senûsî râʾiden fi’l-ḳıṣṣati’l-ḳaṣîre”, Ḳıṣaṣ, sy. 122, Tunus 2002, s. 71-81; M. Hâdî b. Tâhir el-Matvî, “es-Senûsî, Zeynelʿâbidîn”, Mv.AU, XIII, 368-376.