ŞERKĀVÎ

1150’de (1737) Şarkıye vilâyetinde Hihyâ’ya bağlı Tavîle köyünde doğdu. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra Medresetü’s-Sinâniyye, Medresetü’t-Taybarsiyye ve Ezher’de Muhammed el-Melevî, İbnü’l-Cevherî, Ali b. Ahmed el-Adevî, Muhammed el-Hifnî, Ahmed ed-Demenhûrî gibi hocalardan ders aldı. Bu arada tasavvufa yöneldi ve Halvetiyye tarikatına intisap etti. Önce bu tarikatın Hifniyye kolunun kurucusu Muhammed el-Hifnî’ye, onun vefatının ardından Şeyh Mahmûd el-Kürdî’ye bağlanarak seyrüsülûkünü tamamladı ve Kürdî’nin halifesi oldu. Eğitimini bitirdikten sonra Ezher’de ders verdi ve çok sayıda öğrenci yetiştirdi; bu sayede adı duyuldu. Şeyh Ahmed el-Arûsî’nin vefatı üzerine 1208’de (1793) Ezher şeyhliğine getirildi. Bu sıralarda halk Memlük zorbalarından İbrâhim ve Murad beylerin koyduğu ağır vergiler altında ezilmekteydi. Şarkıye halkından kalabalık bir grup Kahire’ye gelip bölgelerinde iltizamı bulunan Şerkāvî’den yardım istedi. Şerkāvî, diğer âlimlerin desteğini alarak 1209’da (1795) Murad Bey’i bir antlaşma imzalamaya ikna etti (Cebertî, ʿAcâʾibü’l-âs̱âr, II, 166-168).

1798’de Fransızlar’ın Kahire’yi işgal edeceği anlaşılınca diğer önde gelen âlimlerle birlikte Şerkāvî de Kahire’den ayrıldı; Napolyon’un ulemâya can güvenliği sağlanacağını bildirmesi üzerine diğerleriyle birlikte geri döndü. Fransızlar, Mısır’ın yönetimi için divanlar oluşturunca Şerkāvî bu divanların başkanlığına getirildiyse de pek çok konuda Napolyon’la anlaşmazlığa düştü ve ona karşı açıkça tavır koymaktan çekinmedi. Gerek isyanların önlenmesi gerekse çıkan isyanların yatıştırılması konusunda işgal güçleriyle birlikte çalışması halk arasında olumsuz etki bırakmakla birlikte onun Padişah III. Selim’le gizlice mektuplaştığı rivayet edilir.

1801 yılı baharında Osmanlı ordusunun Mısır’a doğru hareket ettiğini öğrenen Fransız kumandanları başta Şerkāvî olmak üzere bazı âlimleri kaleye hapsettiler. Yaklaşık 100 gün sonra, Haziran 1801’de Sadrazam Yûsuf Paşa ve İngiliz generali Hutchinson ile Fransız kumandanı Abdullah Jacques Menou arasında Fransızlar’ın Mısır’ı terketmesini düzenleyen antlaşmanın imzalanmasının ardından Şerkāvî ve diğer âlimler serbest bırakıldı. Fransızlar’ın çekilmesinden sonra ortaya çıkan iktidar kavgasında Mehmed Ali Paşa’dan yana olan Şerkāvî’nin başını çektiği ulemâ, padişahın Hurşid Paşa’yı azlederek Mehmed Ali Paşa’yı vali tayin etmesinde etkili oldu. 1807’de İngilizler, İskenderiye’yi işgal edip Reşîd şehrine saldırdıkları zaman Şerkāvî ve Ömer Mekrem önderliğindeki ulemâ, halka gerek organizasyon gerekse mühimmat konusunda destek sağlayıp İngilizler’in Mısır’ı terketmesinde önemli rol oynadı.

Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın dinî konularda görüşlerine başvurduğu Şerkāvî 2 Şevval 1227’de (9 Ekim 1812) vefatına kadar Ezher şeyhliği yaptı. Mısır’da çok önemli gelişmelerin meydana geldiği bir dönemde yaşayan Şerkāvî geniş iltizam arazilerine sahip olduğu memleketi Şarkıye ile ilişkisini sürdürmüş, Ezher’de Şarkıyeliler Revakı’nı (Revâku’ş-Şerâkive) yaptırmıştır. Cebertî’nin belirttiğine göre Fransız işgali sırasında mal varlığını arttıran Şerkāvî çoğu arazi olmak üzere bir hamam, dükkânlar ve meskenden oluşan mallarıyla bir vakıf kurmuştur. Fakat bu vakfın malları XIX. yüzyılın sonunda İngiliz işgali döneminde Hidiv II. Abbas Hilmi tarafından devletleştirilmiştir.

Eserleri. 1. Fetḥu’l-mübdî bi-şerḥi Muḫtaṣari’z-Zebîdî. et-Tecrîdü’ṣ-ṣarîḥ li-eḥâdîs̱i’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ’e yazılan bir şerhtir (I-III, Kahire 1307, 1320, 1330, 1338, 1345, 1367-1368, 1374; nşr. M. Selîm Zeydân, Kahire 1396/1976; nşr. Ahmed Ömer Hâşim, I-VII, Kahire 1410-1416/1990-1995). 2. Ḥâşiyetü’ş-Şerḳāvî ʿalâ Şerḥi’t-Taḥrîr. Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Şâfiî fıkhına dair Tuḥfetü’ṭ-ṭullâb bi-Şerḥi Taḥrîri Tenḳīḥi’l-Lübâb’ı için kaleme alınan bir hâşiyedir (I-II, Bulak 1274, 1286, 1298; Kahire 1305, 1319, 1323, 1325, 1332, 1360; I-IV, Beyrut 1418/1997). 3. Fetḥu’l-ḳadîri’l-ḥabîr bi-şerḥi Teysîri’t-Taḥrîr. Şerefeddin Yahyâ b. Mûsâ el-Amrîtî’nin Zekeriyyâ el-Ensârî’ye ait Taḥrîru Tenḳīḥi’l-Lübâb’ı nazma çevirdiği et-Teysîr (Naẓmü’t-Taḥrîr, Manzûmetü’t-Taḥrîr) adlı eserinin şerhi olup ikisi birlikte neşredilmiştir (Kahire 1311, 1314, 1351). 4. Şerḥu’l-Ḥikemi’l-ʿAṭâʾiyye (el-Mineḥu’l-ḳudsiyye ʿale’l-ḥikemi’l-ʿAṭâʾiyye) (Kahire 1277, 1283; İbn Abbâd er-Rundî’nin Ġays̱ü’l-mevâhibi’l-ʿaliyye isimli eseriyle birlikte, I-II, Bulak 1285; Kahire 1320, 1357, 1358). 5. Şerḥu’l-Ḥikemi’ṣ-ṣûfiyye (Şerḥu’l-Ḥikemi’l-Kürdiyye, el-Fütûḥâtü’s-seniyye ve’l-füyûżâtü’l-ilâhiyye ʿale’l-Ḥikemi ve’l-veṣâye’l-Kürdiyye) (nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Kahire 2005). 6. Şerḥu Esmâʾillahi’l-ḥüsnâ. Yahyâ b. Bahâeddin el-Bâkûbî el-Halvetî’nin Şerḥu Virdi’s-settâr adlı eseriyle birlikte neşredilmiştir (nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut 2008). 7. el-Câmiʿu’l-ḥâvî fî merviyyâti’ş-Şerḳāvî (nşr. Ebü’l-Feyz Muhammed Yâsîn b. Muhammed Îsâ el-Fâdânî el-Mekkî, Dımaşk 1405/1985). 8. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Hüdhüdî ʿalâ Ümmi’l-berâhîn. Muhammed b. Mansûr el-Hüdhüdî el-Mısrî’nin Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’ye ait Ümmü’l-berâhîn (el-ʿAḳīdetü’ṣ-ṣuġrâ) adlı eserine yazdığı şerhin hâşiyesidir (Kahire 1281, 1302, 1310, 1321, 1344). 9. Tuḥfetü’n-nâẓırîn fî men veliye Mıṣr min mülûk ve selâṭîn (Kahire 1281, 1300, 1304, 1348, 1354; Bulak 1296; nşr. Abdülhamîd el-Kārî, Kahire 1996). 10. et-Tuḥfetü’l-behiyye fî ṭabaḳāti’ş-Şâfiʿiyye. 900-1121 (1495-1709) yılları arasındaki dönemi kapsamaktadır (Brockelmann, GAL, II, 480). Cebertî, Şerkāvî’nin mütekaddimîn ulemâsının hayatını Sübkî ve İsnevî’nin Ṭabaḳāt’larından, müteahhirîn hakkındaki bilgileri ise kendi tarihinden olduğu gibi aktardığını ileri sürer (ʿAcâʾibü’l-âs̱âr, III, 381). 11. Muḫtaṣaru Şemâʾili’n-nebî. Tirmizî’nin eserinin şerhidir (yazma nüshası için bk. Abdullah M. el-Habeşî, II, 1114). 12. Şerḥu Virdi’s-seḥer (el-Feyżü’l-ʿarşî ʿale’l-Fetḥi’l-ḳudsî). Halvetiyye tarikatının Bekriyye kolunun kurucusu Kutbüddin el-Bekrî’ye ait eserin şerhidir (nüshaları için bk. a.g.e., III, 2126). 13. Şerḥu Virdi’s-settâr. Yine Bekrî’ye ait eserin şerhidir (nüshaları için bk. a.g.e., III, 2124). 14. Rebîʿu’l-fevâʾid fî âdâbi’ṭ-ṭarîḳ ve tertîbi’l-evrâd (Kahire 1286). Şerkāvî’nin bunların dışında el-Cevâhirü’s-seniyye fî şerḥi’l-ʿAḳāʾidi’l-meşriḳıyye, el-ʿAḳāʾidü’l-meşriḳıyye, Şerḥu risâleti ʿAbdilfettâḥ el-ʿÂdilî, Risâle fî lâ ilâhe illallāh, Risâle fî mesʾele uṣûliyye fî Cemʿi’l-cevâmiʿ, S̱ebtü’ş-Şerḳāvî ve Muḫtaṣaru Muġni’l-lebîb adlı eserleri bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA
Cebertî, ʿAcâʾibü’l-âs̱âr, II, 166-168; III, 375-384; a.mlf., Maẓharü’t-taḳdîs (nşr. Abdürrâzık Îsâ – İmâd Ahmed Hilâl), Kahire 1998, I-II, tür.yer.; Serkîs, Muʿcem, I, 284, 1115-1117; II, 1385; Brockelmann, GAL, II, 480; Suppl., II, 729; Mahmûd eş-Şerkāvî, Mıṣr fi’l-ḳarni’s̱-s̱âmin ʿaşer, Kahire 1955-56, I, 54-57; II, 143-145, 164; Afaf Lutfi al-Sayyid Marsot, “The Role of the ‘Ulamâ’ in Egypt during the Early Nineteenth Century”, Political and Social Change in Modern Egypt (ed. P. M. Holt), London 1968, s. 264-280; a.mlf., “The Ulama of Cairo in the Eighteenth and Nineteenth Centuries”, Scholars, Saints and Sufis (ed. N. R. Keddie), Berkeley 1972, s. 149-166; Abdülazîz M. eş-Şinnâvî, Ṣuver min devri’l-Ezher fî muḳāvemeti’l-iḥtilâli’l-Fransî li-Mıṣr fî evâḫiri’l-ḳarni’s̱-s̱âmin ʿaşer, Kahire 1971, tür.yer.; Şüyûḫu’l-Ezher, Kahire, ts. (Vizâretü’l-i‘lâm), s. 20-22; Abdurrahman er-Râfiî, Târîḫu’l-ḥareketi’l-ḳavmiyye, Kahire 1401/1981, II, 269-273; Mustafa M. Ramazan, Devrü’l-Ezher fi’l-ḥayâti’l-Mıṣriyye, Kahire 1406/1986, tür.yer.; Abdullah M. el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 274; II, 840, 843, 1114; III, 2124, 2126; D. Ayalon, “The Historian al-Jabartî and His Background”, BSOAS, XXIII (1960), s. 217-249; J. W. Livingston, “Shaykh Bakrî and Bonaparte”, St.I, LXXX (1994), s. 125-143; Muhammed el-Cevvâdî, “ʿAbdullāh eş-Şerḳāvî”, Mevsûʿatü aʿlâmi’l-fikri’l-İslâmî, Kahire 1425/2004, s. 615-618; a.mlf., “eş-Şerḳāvî, ʿAbdullāh b. Hicâzî”, Mv.AU, XIV, 360-362.