ŞEYHO, Luvîs

5 Şubat 1859’da Mardin’de doğdu. Papaz olduktan sonra Luvîs Şeyho (Louis Cheikho) diye tanındı. Dokuz yaşlarında iken Beyrut’a giderek büyük kardeşiyle birlikte öğrenim gördü. 1874’te Katolikliğin bir kolu olan Cizvit mezhebine girdi. Bu mezhebin Beyrut yakınlarındaki Gazîr’de bulunan mekteplerinde okudu. Daha sonra ruhbanlık tahsilini ilerletmek için Avrupa’ya gidip dört yıl Fransa’da kaldı. Burada Arapça, Fransızca, Latince ve Yunanca öğrendi. Lübnan’a dönünce Beyrut’taki Cizvit ortaokulunda ders verdi, Saint Joseph Üniversitesi’nde ilmî çalışmalar yaptı. İngiltere, Fransa, İtalya ve Avusturya gibi ülkelerdeki kütüphanelerle Hindistan’dan, Dımaşk, Musul, Halep, Bağdat gibi yörelerden Arapça, Farsça, Süryânîce ve Türkçe nâdir yazma eserleri istinsah ederek veya satın alarak topladı. el-Mektebetü’ş-Şarkıyye adıyla büyük bir kütüphane kurdu. Buradaki yazma eserlerin sayısı 3000’e ulaşıyordu. 1894’te Avrupa seyahatinden Beyrut’a döndükten sonra kendini Arap dili ve edebiyatı çalışmalarına verdi. 1897’de el-Meşriḳ dergisini kurarak ölümüne kadar neşriyle meşgul oldu. Beyrut’ta ölen Luvîs Şeyho, Şam el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî üyesiydi.

C. Hechaïme’nin Bibliographie analytique du Père Louis Cheikho adlı eserinde tesbit ettiğine göre Şeyho’nun Hıristiyanlık ile Arap dili ve edebiyatı sahalarında yazdığı kitap ve makalelerle neşrettiği eserlerin sayısı 2750’yi bulmaktadır. Luvîs Ma‘lûf, Antûn Sâlihânî el-Yesûî, öğrencisi H. Lammens ve J. B. Belot gibi Beyrut’taki diğer meslektaşları ile beraber Arap uyanış (nehda) edebiyatının önemli temsilcileri arasında yer alan Şeyho, Şuʿarâʾü’n-Naṣrâniyye’de ve diğer eserlerinde İmruülkays, Nâbiga ez-Zübyânî ve Amr b. Külsûm gibi putperest, Meymûn b. Kays el-A‘şâ ve Züheyr b. Ebû Sülmâ gibi Hanîf şairleri hıristiyan sayması dolayısıyla eleştirilmiştir. Ömer Ferruh da Luvîs Şeyho ve Circîs Ken‘ân gibi bazı yazarların çalışmalarını “çürük temel üzerine kurulmuş bozuk eserler” diye nitelemiştir (DİA, XXXIV, 60-61).

Eserleri. A) Telifleri. 1. ʿİlmü’l-edeb. Meânî, beyân, bedî‘, aruz ve hitâbete dairdir (Beyrut 1881, 1908). 2. Mecâni’l-edeb fî ḥadâʾiḳı’l-ʿArab. Ünlü Arap edip ve şairlerine ait edebî parçaları içeren bir antolojidir. Aslı altı küçük cilt halinde olan eserin I ve II. ciltlerinde kolay ve yalın inşâ örnekleri, III ve IV. ciltlerinde orta düzeydeki inşâ örnekleri, V ve VI. ciltlerinde yüksek düzeyde inşâ örnekleri yer alır. Konulara göre düzenlediği eserinin mukaddimesinde bunun daha önce bir benzerinin yapılmadığını ifade eden müellif harekelemeyi tefsir ve şerh yapmakla eşdeğerde gördüğünden bütün eserlerinde olduğu gibi bu antolojiyi de tam harekeli şekilde tertip etmiştir (I-IX, Beyrut 1882-1883, 1985, 1986, 1989). Luvîs Şeyho eserini Şerḥu Mecâni’l-edeb adıyla dört ciltte şerhetmiştir. İlk defa 1882’de Beyrut’ta yayımlanan şerhin 1928’e kadar on altı baskısı yapılmıştır. 3. Mirḳātü’l-Mecânî. Küçük öğrenciler için hazırlanmıştır (Beyrut 1884, 1896-1898). 4. Nüzhetü’ṭ-ṭarf fî muḫtaṣari’ṣ-ṣarf (Beyrut 1885). 5. Maʿriżü’l-ḫuṭûṭi’l-ʿArabiyye (Beyrut 1885, 1895). 6. Muḫtaṣar fi’ṣ-ṣarf (Beyrut 1886). 7. el-Ḫulâṣatü’n-Naṣrâniyye (Beyrut 1885). 8. ʿİlmü’l-edeb. Ünlü Arap yazarlarına ait makaleler koleksiyonudur (Beyrut 1888). 9. Şuʿarâʾü’n-Naṣrâniyye. I. cildi Câhiliye döneminde, II. cildi İslâmiyet’ten sonra yaşamış hıristiyan şairlerin biyografilerini ve şiirlerinden örnekleri kapsar (I-III, Beyrut 1890-1891). 10. Riyâżü’l-edeb fî merâs̱î şevâʿiri’l-ʿArab. Eserde eski kadın şairler hakkında bilgilere, rivayetlere ve onlara nisbet edilen şiirlere yer verilmiştir (Beyrut 1897). 11. Nebẕe fî tercemeti ve teâlîfi Ebi’l-Ferec el-maʿrûf bi’bni’l-ʿİbrî (Beyrut 1898). 12. İntiḳādü kütübi “Târîḫi âdâbi’l-luġati’l-ʿArabiyye” ve “Ṭabaḳāti’l-ümem”. Corcî Zeydân’ın adı geçen eserleriyle Târîḫu’t-temeddüni’l-İslâmî’sine müellifin yaptığı eleştirileri kapsar (Mecmûʿatü intiḳādi kütübi Zeydân içinde, Kahire 1320). 13. el-Aḥdâs̱ü’l-kitâbiyye ve’t-teşâbühü’n-Naṣrâniyye. Câhiliye şairlerinden bazılarının Hıristiyanlık’la ilgili sözlerini içerir (Beyrut 1904). Luvîs Şeyho’nun diğer eserleri de şunlardır: Esbâbü’ṭ-ṭarab fî nevâdiri’l-ʿArab (Beyrut 1906); Aṭrebü’ş-şiʿr ve aṭyebü’n-nes̱r (Beyrut 1907, 1914); Maḳālât felsefiyye ḳadîme li-baʿżı meşâhîri felâsifeti’l-ʿArab (Beyrut 1908, 1911; Kahire 1985); Târîḫu’l-âdâbi’l-ʿArabiyye fi’l-ḳarni’t-tâsiʿ ʿaşer (Beyrut 1908-1910, 1924-1926, 1991); et-Tevârîḫu’n-naṣrâniyye fi’l-ʿArabiyye (el-Meşriḳ, XII [Beyrut 1909], s. 481-506); es-Sırrü’l-maṣûn fî şîʿati’l-farmasûn (Beyrut 1910); en-Naṣrâniyye ve âdâbühâ beyne ʿArabi’l-Câhiliyye (Beyrut 1912, 1919-1923); Catalogue raisonné des manuscrits de la Bibliothèque Orientale de Beyrouth (Beyrut 1913-1926); Tefnîdü’t-tezvîr li-Muḥammed Ṭâhir et-Tinnîr (Beyrut 1913); Maḳālât dîniyye li-baʿżı meşâhî-ri’l-ketebeti’n-naṣârâ mine’l-ḳarni’t-tâsiʿ ile’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱e ʿaşere (2. bs., Beyrut 1920); eṭ-Ṭâʾifetü’l-Mârûniyye ve’r-rehbâniyyetü’l-Yesûʿıyye fi’l-ḳarneyni’s-sâdise ʿaşere ve’s-sâbiʿa ʿaşere (Beyrut 1923); Kitâbü’l-Maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye li-ketebeti’n-Naṣrâniyye (Beyrut 1924, 2000); Beyrût: Târîḫuhâ ve âs̱âruhâ (Beyrut 1926, 1927, 1993); Târîḫu’l-âdâbi’l-ʿArabiyye fi’r-rubʿi’l-evvel mine’l-ḳarni’l-ʿişrîn (Beyrut 1926); Mecmûʿa min şiʿri Ebi’l-ʿAtâhiye fi’l-medîḥ ve’r-ris̱âʾ ve’l-hicv ve’l-vaṣf ve’l-ems̱âl (Ebü’l-ʿAtâhiye: Münteḫabât şiʿriyye) (Beyrut 1927, 1931, 1950); ʿUlemâʾü’n-Naṣrâniyye fi’l-İslâm 622-1300 (nşr. Camille Hechaïmé, Beyrut 1983); Maḳālât felsefiyye li-meşâhîri’l-müslimîn ve’n-naṣârâ (3. bs., Kahire 1985); Târîḫu fenni’ṭ-ṭıbâʿa fi’l-meşriḳ (2. bs., Beyrut 1995); Dîvânü’l-Ḫansâʾ (Beyrut 1305/1888); Enî-sü’l-cülesâʾ fî şerḥi Dîvâni’l-Ḫansâʾ (Beyrut 1896).

B) Neşirleri. Ebû Mansûr es-Seâlibî, Fıḳhü’l-luġa ve sırrü’l-ʿArabiyye (Beyrut 1885); Abdurrahman el-Hemedânî, el-Elfâẓü’l-kitâbiyye (Beyrut 1885, 1898); el-Envârü’z-zâhiye fî dîvâni Ebi’l-ʿAtâhiye (Beyrut 1886, 1887, 1888, 1909, 1914); Hatîb et-Tebrîzî, Kenzü’l-ḥuffâẓ fî Kitâbi Tehẕîbi’l-elfâẓ (Beyrut 1896-1898); İbnü’s-Sikkît, el-Elfâẓ (Beyrut 1897); Dîvânü’l-Ḫırnıḳ (Beyrut 1897, Riyâżü’l-edeb fî merâs̱î şevâʿiri’l-ʿArab içinde); İbn Sînâ, Kitâbü’s-Siyâse (Kahire 1900); Kelîle ve Dimne (en eski yazma nüshasına dayanılarak yapılan bu neşirde garîb kelimeler açıklanmış, metin tamamıyla harekelenmiştir) (Beyrut 1904, 1905, 1923, 8. bs., 1969); Ebû Zeyd el-Ensârî, Kitâbü’l-Maṭar (Beyrut 1905), Kitâbü’l-Hemz (Beyrut 1911); Lutfî Paşa, Âsafnâme (Beyrut 1911); Dîvânü’s-Semevʾel (el-Meşriḳ, XII/3 [Beyrut 1909], s. 161-178 vd.; Beyrut 1909, 1920); el-Bulġa fî şüẕûri’l-luġa (kadîm lugat risâleleri koleksiyonu, A. Haffner’le birlikte, Beyrut 1908, 1914); İbnü’l-Ekfânî, Nuḫabü’ẕ-ẕeḫâʾir fî aḥvâli (maʿrifeti)’l-cevâhir (el-Meşriḳ, XI [1908], s. 751-765); Dîvânü Selâme b. Cendel et-Temîmî (el-Meşriḳ, XIII/3 [1910], s. 171-190; Beyrut 1910, 1920); Buhtürî, el-Ḥamâse (Beyrut 1910, 1967); Sâid el-Endelüsî, Ṭabaḳātü’l-ümem (Beyrut 1912; Kahire, ts.; Necef 1387); Ali b. Îsâ el-Usturlâbî, el-Usṭurlâb ve keyfiyyetü istiʿmâlihî (Beyrut 1913, el-Meşriḳ, XVI [1913], s. 29-46); İbn Dürüsteveyh, Kitâbü’l-Küttâb (Beyrut 1921, 1927); Saîd b. Bıtrîḳ, et-Târîḫu’l-mecmûʿ (L. Şeyho v.dğr., I-II, Paris 1906-1909; Beyrut 1906-1909); Fârâbî, es-Siyâsetü’l-medeniyye (Beyrut 1902; DİA, XII, 157); Huneyn b. İshak, Fi’ḍ-Ḍavʾi ve ḥaḳīḳatih (el-Meşriḳ, II [1899], s. 1105-1113), Risâle fî keyfiyyeti idrâki’d-diyâne (nşr. ve Fr. trc. Orientalische Studien [Gieszen 1306, s. 283-290] Luvîs Şeyho’nun çalışmalarına dair geniş bilgi için bk. Hechaïmé, Bibliographie analytique, tür.yer.).

BİBLİYOGRAFYA
Serkîs, Muʿcem, II, 1166-1170; Brockelmann, GAL Suppl., III, 428; Mârûn Abbûd, Ruvvâdü’n-neḥdati’l-ḥadîs̱e, Beyrut 1955, s. 176; Camille Hechaïmé, Louis Cheikho et son livre: Le Christianisme et la littérature chrétienne en Arabie avant l’Islam, Beyrouth 1967; a.mlf., el-Eb Luvîs Şeyḫo, mâ ketebehû ve mâ kütibe ʿanh, Beyrut 1978; a.mlf., Bibliographie analytique du père Louis Cheikho, avec Introduction et index, Beyrouth 1979, s. 109-131, ayrıca bk. tür.yer.; a.mlf., “el-Eb Luvîs Şeyḫo ve müsâhemetühû fi’l-luġati’l-ʿArabiyye ve âdâbihâ”, el-Meşriḳ, LXXIV/2, Beyrut 2000, s. 345-352; Muhammed Kürd Ali, el-Muʿâṣırûn (nşr. Muhammed el-Mısrî), Dımaşk 1401/1980, s. 317-321; a.mlf., “el-Üstâẕ el-Eb Luvîs Şeyḫo”, MMİADm., VIII (1928), s. 231-235; Yûsuf Es‘ad Dâgır, Meṣâdirü’d-dirâseti’l-edebiyye, Beyrut 1983, II, 502-510; Hannâ el-Fâhûrî, el-Câmiʿ fî târîḫi’l-edebi’l-ʿArabî: el-Edebü’l-ḥadîs̱, Beyrut 1986, s. 287-288; H. Lammens, “el-Eb Luvîs Şeyḫo ve’t-târîḫ”, el-Meşriḳ, XXVI (1928), s. 204 vd.; Îsâ İskender el-Ma‘lûf, “el-ʿAllâme el-Eb Luvîs Şeyḫo el-Yesûʿî”, a.e., XXV (1928), s. 461 vd.; Abbas Alemüddin, “Luvîs Şeyḫo ve Kitâbü Mecâni’l-edeb”, ed-Dirâsâtü’l-edebiyye, II/4, Beyrut 1961, s. 345-357; L. Pouzet, “S̲h̲ayk̲h̲ū, Luwīs”, EI² (İng.), IX, 405-406; Adnân el-Hatîb, “Ömer Ferruh”, DİA, XXXIV, 60-61.