ŞEYHZÂDE

Aslen Kocaelili (İzmit) olup babasının adı Muslihuddin Mustafa’dır. Tahsilini İstanbul’da yaptı ve özellikle İbn Efdaleddin’den (Efdalzâde) istifade etti. Tefsir ve fıkıh ilimlerinde yetişerek Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl’ine yazdığı hâşiye ile şöhrete ulaştı. Başta Hâce Hayreddin Medresesi olmak üzere İstanbul’un değişik medreselerinde müderrislik yaptı. Daha sonra tedrisi bıraktı ve evine çekildi. Kendisine ödenen günlük 15 dirhem emeklilik parasını çok gördüğü ve 10 dirhemin yeterli olacağını söylediği rivayet edilir. Şeyhzâde’nin vefat tarihi bazı kaynaklarda 951 (1544) olarak zikrediliyorsa da genellikle Taşköprizâde’nin verdiği 950 (1543) yılı daha doğru kabul edilir. Kabri İstanbul’da Emîr Buhârî’nin kabrine yakın Hâce Hayreddin Mescidi hazîresindedir. Mütevazi ve güzel huylu bir şahsiyet olduğu kaydedilen Şeyhzâde başkalarına yük olmamaya özen gösterirdi. Tefsir derslerini mescidde verir, halk da onun bilgisinden ve mâneviyatından faydalanmak isterdi. Âyetleri tefsir ederken şüpheye düştüğünde Allah’a yöneldiğini ve göğsünün Allah tarafından genişletildiğini söylerdi. Öğrencisi Taşköprizâde Ahmed Efendi, Şeyhzâde’nin kendisine büyük sevgi duyduğunu, kendisinin de onunla övündüğünü ve kadılık görevini onun ısrarıyla kabul ettiğini belirtir. Şeyhzâde oldukça zor kitapları şerhetmesiyle dikkat çeken bir âlimdir.

Eserleri. 1. Ḥâşiye ʿalâ Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-teʾvîl. Beyzâvî’nin eseri üzerine yazılmış bir hâşiye olup önce muhtasar olarak kaleme alınmış, daha sonra genişletilmiştir. Kâtib Çelebi’nin değerlendirmesine göre (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 188) eser Envârü’t-tenzîl üzerine yazılan hâşiyelerin en hacimlisi, en faydalısı ve ibaresi en açık olanıdır. Çeşitli baskıları yapılan kitap (I-IV, İstanbul 1282-1283; I-IX, İstanbul 1292-1303; İstanbul 1306; I-VI, Kahire 1363) ayrıca Muhammed Abdülkādir Şâhin tarafından yayımlanmıştır (I-VIII, Beyrut 1999). 2. Şerḥu Miftâḥi’l-ʿulûm. Sekkâkî’nin ilimlerin tasnifiyle ilgili eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Hacı Beşir Ağa, nr. 568; Kadızâde Muhammed Efendi, nr. 449). 3. Şerḥu Meşâriḳı’l-envâr. Radıyyüddin es-Sâgānî’nin hadise dair eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 714, Kılıç Ali Paşa, nr. 252, Damad İbrâhim Paşa, nr. 362, Esad Efendi, nr. 379; Âtıf Efendi Ktp., nr. 538, 539). 4. Şerḥu Viḳāyeti’r-rivâye fî mesâʾili’l-Hidâye. Burhâneddin el-Mergīnânî’nin Hanefî fıkhına dair el-Hidâye’sinden seçmeler yapılarak telif edilen Viḳāye’nin önemli şerhlerindendir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1068, Kılıç Ali Paşa, nr. 429, 430; Köprülü Ktp., nr. 615, 616; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1690, 1691; Âtıf Efendi Ktp., nr. 954). 5. Şerḥu Ḳaṣîdeti’l-Bürde. Bûsîrî’nin meşhur kasidesinin şerhi olup Râḥatü’l-ervâḥ adıyla da bilinir (İstanbul 1298, 1306, 1309, Harpûtî’nin şerhiyle birlikte). 6. Taʿlîḳ ʿalâ Şerḥi’l-Hidâye. İbn Mektûm olarak bilinen Tâceddin Ebû Muhammed Ahmed b. Abdülkādir tarafından kaleme alınan şerh üzerine yazılmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 2038; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 238). 7. Şerḥu Ferâʾiżi’s-Sirâciyye. Muhammed b. Muhammed es-Secâvendî’ye ait eserin şerhidir (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 4/658; Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2520, Çelebi Abdullah, nr. 166/1, 167, Kadızâde Mehmed Efendi, nr. 263; Beyazıt Devlet Ktp., Kara Mustafa Paşa, nr. 340). 8. Şerḥu Ḳavâʿidi’l-iʿrâb. İbn Hişâm en-Nahvî’nin eserinin şerhi olup (İstanbul 1300) İsmâil İsmâil Merve’nin tahkikiyle yayımlanmıştır (Beyrut-Dımaşk 1416/1995). 9. Şerḥu Nuḳṭati’l-beyân. Hz. Ali’ye nisbet edilen eserin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 18/443; İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, nr. 460). 10. Tefsîru sûreti’l-Fâtiḥa (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 83). 11. Tefsîru sûreti’l-Enʿâm (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 90). 12. Şerḥu Ḥırzi’l-emânî. Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin eş-Şâṭıbiyye olarak tanınan kasidesinin şerhidir (Gazi Hüsrev Bey Ktp., nr. 1385, 1553). 13. el-İḫlâṣiyye-Tefsîru sûreti’l-İḫlâṣ (Osmanlı Müellifleri, I, 334).

BİBLİYOGRAFYA
Şeyhzâde, Şerḥu Ḳavâʿidi’l-iʿrâb (nşr. İsmâil İsmâil Merve), Beyrut-Dımaşk 1416/1995, neşredenin girişi, s. 19-30; Taşköprizâde, eş-Şeḳāʾiḳ, s. 245; Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 316, 408-410; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 188; II, 1247, 1332, 1689, 1764, 2022, 2038; Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 269-270; Osmanlı Müellifleri, I, 334; Serkîs, Muʿcem, II, 1166; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 238; Muhammed Abay, Osmanlı Dönemi Müfessirleri (yüksek lisans tezi, 1992), UÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 112-113; Ziya Demir, Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları: Kuruluştan X/XVI. Asrın Sonuna Kadar, İstanbul 2006, s. 330-334; Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], III, 1397.