SIBT İBNÜ’l-ACEMÎ

Aslen Trablusşamlıdır. Kendisinden nakledildiğine göre 22 Receb 753’te (3 Eylül 1352) Halep’te doğdu. Anne tarafından dedesi Ömer b. Muhammed b. Muvaffak İbnü’l-Acemî’ye nisbetle Sıbt İbnü’l-Acemî diye anılır. Kaynaklarda Burhâneddin el-Halebî, İbrâhim el-Muhaddis, Burhânü’l-muhaddis diye de zikredilmiştir. Küçük yaşta iken babası vefat etti. Annesi Âişe bint Ömer b. Muhammed’le bir süre Dımaşk’a gittilerse de tekrar Halep’e döndüler ve annesi onu Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlemesi için Mektebetü’l-eytâm’a kaydettirdi. Kureyş’in Ümeyyeoğulları koluna dayanan anne tarafı ilim ehli kimselerin çokça bulunduğu bir sülâle olup annesi, İbrâhim b. Sâlih İbnü’l-Acemî’den hadis dinleyen ve oğlu Sıbt İbnü’l-Acemî’ye hadis rivayet eden bir hanımdır (İbn Hacer, III, 4). Aynı sülâleden çok sayıda erkek ve kadın muhaddis yetiştiği belirtilmektedir. Büyük dedesi Ebû Tâlib Şerefeddin Abdurrahman b. Hasan İbnü’l-Acemî, Nizâmülmülk’ün Bağdat’ta kurduğu Nizâmiye medreselerinde hocalık yaptı, Halep’e dönünce orada bir medrese kurdu, daha sonra peş peşe inşa edilen medreselerle o bölge ilim merkezi haline geldi. Şâfiî mezhebine mensup olan Sıbt İbnü’l-Acemî’nin oğlu Ebû Zer el-Halebî de muhaddis, Şâfiî fakihi, edip ve tarihçidir. O da babası gibi Sıbt İbnü’l-Acemî diye tanındığı için baba ile oğlun birbirine karıştırıldığı olmuştur (bk. EBÛ ZER el-HALEBÎ).

Sıbt İbnü’l-Acemî, kıraat ilmini öğrenmek için Şehâbeddin İbn Ebü’r-Rızâ el-Hamevî, Abdülahad el-Harrânî el-Hanbelî, Ebû Abdullah Muhammed b. Meymûn el-Belevî’den Ebû Amr, Kālûn, Âsım, İbn Âmir, İbn Kesîr kıraatlerini okuyup icâzet aldı. On yaşına gelince kendi arzusuyla hadis ilmiyle meşgul olmaya başladı. Halep’te rivayet edilen hadislerin büyük çoğunluğunu Halepli hocalarından öğrendi. İlk seyahatini 780 (1378) yılında, ikincisini 786’da (1384) Mısır’a gerçekleştirdi. Ayrıca Kahire, İskenderiye, Dimyat, Tinnîs, Kudüs, Halîl, Gazze, Remle, Nablus, Hama, Humus, Trablus, Ba‘lebek ve Dımaşk’a giderek muhtelif hocalardan hadis dinledi. 813’te (1410) haccını ifa etmek ve hadis dinlemek üzere Mekke’ye gitti. Fîrûzâbâdî, Zeynüddin el-Irâkī, Ömer b. Reslân el-Bulkīnî, İbn Habîb el-Halebî, İbnü’l-Mülakkın, İbn Câbir, Heysemî ve Cemâl el-Malatî gibi âlimlerden faydalandı. Kendisinin kaleme aldığı “sebet”inde ve talebesi Necmeddin İbn Fehd’in onun adına yazdığı Muʿcem’de hocalarının adları bulunmakta ve 200 kadar âlimden faydalandığı belirtilmektedir. Talebeleri arasında Necmeddin İbn Fehd’den başka onun babası Takıyyüddin İbn Fehd, İbn Hacer el-Askalânî, İbn Hatîb en-Nâsıriyye, İbn Nâsırüddin, İbn Emîru Hâc, İbnü’l-Haydırî, İbnü’l-Kabâkıbî, Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne gibi âlimler yer alır. İbn Hacer el-Askalânî onun hocalarına dair Meşyeḫatü’l-Burhân el-Ḥalebî adlı bir eser kaleme almıştır. Kendisine iki defa Halep’in Şâfiî kadılığı teklif edildiyse de kabul etmedi. İlim ve zühdü birleştiren Sıbt İbnü’l-Acemî, döneminde Halep’in en önde gelen hadis hâfızıydı. Kendisine “emîrü’l-mü’minîn fi’l-hadîs” unvanı verildi. Sıbt İbnü’l-Acemî vebaya yakalanarak 20 Şevval 841’de (16 Nisan 1438) Halep’te öldü ve Halep surları içindeki aile kabristanına defnedildi.

Eserleri. 1. Muʿcemü’ş-şüyûḫ. Hocalarından bahsettiği bu hacimli eserin müellif hattıyla bir nüshası Beyrut Amerikan Üniversitesi Jafat Library Özel Koleksiyonlar Bölümü’ndedir. Talebesi Muhibbüddin İbn Fehd’in Mevridü’ṭ-ṭâlibi’ẓ-ẓamî min merviyyâti’l-Ḥâfıẓ Sıbṭ İbni’l-ʿAcemî adıyla tertip ettiği, hocasının isnadları ve biyografileri hakkında bilgi verdiği eser Muʿcemü’ş-şüyûḫ adıyla yayımlanmıştır (nşr. Muhammed ez-Zâhî, ts. [Dârü’l-Yemâme]; Riyad 1982). 2. el-İġtibâṭ li-men rumiye bi’l-iḫtilâṭ fî ricâli’l-ḥadîs̱ (nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh, Halep 1350/1931; Delhi 1406, S̱elâs̱ü resâʾil fî uṣûli’l-ḥadîs̱ içinde; nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî, Beyrut 1408/1988 [Kitâbü’l-İġtibâṭ bi-maʿrifeti men rumiye bi’l-iḫtilâṭ adıyla]; nşr. Ali Hasan Ali Abdülhamîd, Zerkā, ts. [el-Vekâletü’l-Arabiyye li’t-tevzî‘ ve’n-neşr], S̱elâs̱ü resâʾil fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱ içinde). Eserde ömürlerinin sonunda ihtilât vâki olan râvilerin isimleri sıralanmakta, ihtilât sonrası onlardan kimlerin hadis rivayet ettiği belirtilmektedir. Alâeddin Ali Rızâ eseri tahkik edip bazı ilâveler yapmış ve Nihâyetü’l-iġtibâṭ bi-men rumiye mine’r-ruvât bi’l-iḫtilâṭ adıyla neşretmiştir (Beyrut 1408/1988). 3. et-Tebyîn li-esmâʾi’l-müdellisîn. et-Taʿlîḳu’l-emîn ʿalâ Kitâbi’t-Tebyîn li-esmâʾi’l-müdellisîn adıyla neşredilmiştir (nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh, Halep 1350/1931; Delhi 1406, S̱elâs̱ü resâʾil fî uṣûli’l-ḥadîs̱ içinde; nşr. Yahyâ Şefîk, Beyrut 1406/1986; nşr. Muhammed İbrâhim Dâvûd el-Mevsılî, Beyrut 1414/1994). 4. Nûrü’n-nibrâs ʿalâ Sîreti İbn Seyyidi’n-nâs. İbn Seyyidünnâs’ın ʿUyûnü’l-es̱er fî fünûni’l-meġāzî ve’ş-şemâʾil ve’s-siyer adlı eserinin şerhidir (Râgıb Paşa Ktp., nr. 1055/901; Hacı Selim Ağa Ktp., Hacı Selim Ağa, nr. 1036; Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 768-769, Şehid Ali Paşa, nr. 1963; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1550). 5. el-Ḥavâşî (Taʿlîḳ) ʿalâ Süneni’l-ḥâfıẓ İbn Mâce (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 496). 6. Nes̱lü’l-himyân fî miʿyâri’l-Mîzân. Mîzânü’l-iʿtidâl’in zeyli olup Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bir nüshası bulunmaktadır (nr. 23346 B). Müellifin aynı konuda Naḳdü’n-noḳṣân adlı başka bir çalışmasından söz edildiği gibi bunun Nes̱lü’l-himyân’ın diğer bir adı olduğu da belirtilmektedir (Nihâyetü’s-sûl, nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî, neşredenin girişi, I, 31-33). 7. el-Muḳtefâ (el-İḳtifâʾ) fî (şerḥi/ḍabṭi/ḥalli) elfâẓi’ş-Şifâʾ li’l-Ḳāḍî ʿİyâż. Eserin müellif hattıyla olan nüshaları Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (nr. 1301) ve Köprülü Kütüphanesi’nde (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 797) kayıtlıdır. Ayrıca Millet (Feyzullah Efendi, nr. 876), Murad Molla (nr. 453), Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 442), Süleymaniye (Kadızâde Mehmed Efendi, nr. 76; Kılıç Ali Paşa, nr. 194; Damad İbrâhim Paşa, nr. 863) ve Âtıf Efendi (nr. 472) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. İbnü’l-Kabâkıbî bu eseri Zübdetü’l-Muḳtefâ fî taḫrîci elfâẓi’ş-Şifâ adıyla şerhetmiştir (bk. İBNÜ’l-KABÂKIBÎ). 8. el-Keşfü’l-ḥas̱îs̱ ʿammen rumiye bi-vażʿi’l-ḥadîs̱ (nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Bağdat 1404/1984; Beyrut 1407/1987; Kahire 1407). Eseri ayrıca İbrâhim b. Abdullah b. Abdurrahman el-Lâhim yüksek lisans tezi olarak tahkik etmiştir (1403, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye). 9. Teẕkiretü’ṭ-ṭâlibi’l-muʿallem li-men (bi-men) yuḳālü innehû muḫaḍram (nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh, Halep 1350/1931; nşr. Meşhûr Hasan Selmân, Delhi 1406, S̱elâs̱ü resâʾil fî uṣûli’l-ḥadîs̱ içinde; Riyad 1414/1994). Eser hakkında Hüseyin M. Hidâyet (Hosain M. Hidayat) “Tadhkirat at-Talib al-Muallam of Sibt ibn al-Ajami” başlığıyla bir makale yazmıştır (JASB, XIV [1928], s. 363-365). 10. et-Telḳīḥ li-fehmi ḳāriʾi’ṣ-Ṣaḥîḥ li’l-Buḫârî. Muhtasar bir Ṣaḥîḥ-i Buḫârî şerhidir (TSMK, III. Ahmed, nr. 392/1-2; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 689; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 435). 11. Nihâyetü’s-sûl fî ruvâti’s-sitteti’l-uṣûl (nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî, I-VI, Mekke 1421-1428/2000-2007). 12. İḫtiṣârü’l-Ġavâmiż ve’l-mübhemâti’l-vâḳıʿa fî mütûni’l-eḥâdîs̱. İbn Beşküvâl’in hadis metinlerinde ismi belirtilmemiş veya meşhur olmayan bir künye yahut lakapla anılmış kişilere dair eserinin muhtasarıdır (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 496).

Sıbt İbnü’l-Acemî’nin ayrıca Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-Ṣaḥîḥ’i (Tuḥfetü’l-müncid ve’l-müthim fî ġarîbi Ṣaḥîḥi Müslim [Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb, nr. 118]), Ebû Dâvûd’un es-Sünen’i, Zehebî’nin Tecrîdü’ṣ-ṣaḥâbe’si ve el-Kâşif’i (Ḥâşiyetü’l-Kâşif, nşr. Ahmed Muhammed Nemir Hatîb – Muhammed Avvâme, Cidde 1992), Alâî’nin Câmiʿu’t-taḥṣîl fî aḥkâmi’l-merâsîl’i ve Tirmizî’nin Şemâʾilü’n-nebî’si üzerine yazdığı hâşiyeleri vardır. Şemseddin el-Kirmânî’nin el-Kevâkibü’d-derârî’sini Meṣâbîḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ adıyla ihtisar etmiş (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 1291), Zeynüddin el-Irâkī’nin hadis usulüne dair el-Elfiyye’sine ve Şerḥu’l-Elfiyye’sine de birer hâşiye yazmıştır.

BİBLİYOGRAFYA
Sıbt İbnü’l-Acemî, et-Taʿlîḳu’l-emîn ʿalâ kitâbi’t-Tebyîn li-esmâʾi’l-müdellisîn (nşr. M. İbrâhim Dâvûd el-Mevsılî), Beyrut 1414/1994, neşredenin girişi, s. 6-14; a.mlf., Nihâyetü’s-sûl fî ruvâti’s-sitteti’l-uṣûl (nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî), Mekke 1421/2000, neşredenin girişi, I, 7-34; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine (nşr. M. Abdülmuîd Han), Haydarâbâd 1392/1972, III, 4; Necmeddin İbn Fehd, Muʿcemü’ş-şüyûḫ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1402/1982, neşredenin girişi, s. 47-50; Sehâvî, eḍ-Ḍavʿü’l-lâmiʿ, I, 138-145; Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (Lecne), s. 551; İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VII, 237-238; İbn Hamza, Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ (nşr. Hüsâmeddin el-Kudsî), Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), s. 308-315, 379; Râgıb et-Tabbâh, İʿlâmü’n-nübelâʾ bi-târîḫi Ḥalebi’ş-şehbâʾ, Halep 1344/1925, V, 205; Dârü’l-kütübi’l-Mıṣriyye: Fihrisü’l-maḫṭûṭât I: Muṣṭalaḥu’l-ḥadîs̱, Kahire 1375/1956, s. 313; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 405; Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], s. 34-35.