ŞİNİK

Aslen “yalak, çukur” anlamında bir Grek kuru gıda ölçeğinin ismi olan hoîniksten geldiği ileri sürülmektedir (1 hoîniks = 0,25 hemiekton = 2 ksestes = 4 kotile = 1,08 litre). Ancak kelimenin diğer birçok Grek ölçü biriminin aksine Arapça’ya geçmediği ve büyük ihtimalle Türkler’le beraber Anadolu’da ortaya çıktığı göz önünde bulundurulunca aslının Çince’den alınma Uygurca şing (kürinin onda birine denk bir ölçek; bk. Gabain, s. 62) veya Kıpçakça şinük kelimesi olması daha muhtemel görünmektedir. XIV. yüzyılda Menteşeoğulları ve Aydınoğulları’nın Venedik ile yaptıkları antlaşmaların Grekçe metinlerinde hoîniks yerine siniki (σıvíkı) şeklinde geçmesi de (Zachariadou, s. 148) buna işaret edebilir. Süryânîce “torba” anlamındaki şelik/şelîkâ kelimesinin (Costaz, s. 371) şinikle bağlantısı olabilir. Bu ölçek halk ağızlarında cinik, çinik, çanak gibi isimlerle anılmaktadır. Şiniğin aynı zamanda bir ağırlık ölçüsü olduğunu söyleyenler (meselâ bk. Gökyay, I/1 [1981], s. 45; Pakalın, III, 357) yanılmaktadır.

Yukarıda sözü edilen antlaşmalarda şiniğin eski değerine kavuşturulmasının şart koşulmasından ticarî vergi gelirlerinin arttırılabilmesi için bu ölçeğin de küçültüldüğü anlaşılmaktadır. Şiniğin ölçüsünün korunabilmesi amacıyla üç resmî standart örneğin hazırlanması ve ikisinin Türk otoritelerinde, birinin Venedik konsolosunda muhafaza edilmesi kararlaştırılmıştır (Zachariadou, s. 145, 148). Osmanlı Devleti’nde başta hububat olmak üzere çeşitli kuru gıdaların ölçümünde kullanılan mahallî şinikler genellikle yerel kilelerin dörtte biri hacmindedir. Nitekim 907 (1502) yılı İstanbul İhtisap Kanunnâmesi’nde ve 912 (1506), 927 (1520) yıllarına ait Tırhala sancağı kanunlarında şiniğin yerel kilenin dörtte birine denk geldiği bildirilmektedir (Barkan, s. 289; Akgündüz, II, 288, 511, 515, 518). Sultan Abdülaziz devri sadrazamlarından Ahmed Esad Paşa’nın kongre için hazırladığı tabloya göre devrin yerel şinikleri ve değerleri şöyledir:

(SA, III, 1569-1571)

Osmanlı Devleti’nde eskiden kullanılan çeyrek İstanbul kilesi hacmindeki şiniğin (= 2 kutu/temür = 4 zarf) metrik karşılığı 9,25 litre iken 26 Eylül 1869 tarihli ölçü reformu ile 1 kile-i a‘şârî = 10 onluk = 100 ölçek = 100 litre eşitliği kabul edilmiştir. Yeni ölçülerin tanzim, tensik ve kullanım şekilleri hakkında olup eski ölçülerin karşılıklarını gösteren listeleri de ihtiva eden 29 Şevval 1298 (24 Eylül 1881) tarihli kararnâme ile de şu eşitlik benimsenmiştir: 1 yeni kile (hektolitre) = 10 şinik (dekalitre) = 100 ölçek (litre) = 1000 kutu (desilitre) = 10.000 zarf (santilitre). Fransa Ticaret Odası bülteninde kaydedilen bilgilere ve Osmanlı Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi verilerine dayanan George Young’a göre 1890’larda şu şinikler kullanılmaktaydı:

(Corps de droit ottoman, IV, 372-374)

Bunlara ilâve olarak M. Vekov şiniğin XVIII-XX. yüzyıllar arasında ölçtüğü buğdayın ağırlığı için şu değerleri vermektedir: Varna’da 11 okka, Sofya’da 10, 12 ve 14 kg., Trakya’da 15 kg., Makedonya’da 10 okka (Bulgarian Historical Review, XXVI/1-2 [1998], s. 133-134). Günümüzde Bilecik, Isparta, Ankara ve Adana gibi birçok şehirde tahıl ve bakliyat ölçümünde kullanılan ve bu ürünlerden yaklaşık 8 kg. alan ölçeğe de şinik adı verilmektedir (Derleme Sözlüğü, III, 1228). Konya ve Aksaray gibi illerde rastlanan şinik Konya kilesinin yirmi dörtte birine denk gelirken Balıkesir’deki 12 okkaya, Afyon’daki yaklaşık 6 kiloya eşittir (Zanaat Terimleri Sözlüğü, s. 182; Kaymaz, sy. 9-10 [1998], s. 403). Bu ölçek, 1 şinik hacmindeki tohumla ekilebilen yüzey genişliğini belirtmek üzere alan ölçüsü birimi olarak da kullanılmaktadır (şiniğin değerinin çoğunlukla kendi cinsinden ifade edildiği ölçülerle ilgili geniş bilgi için bk. KİLE; OKKA).

BİBLİYOGRAFYA
Derleme Sözlüğü, Ankara 1965, III, 1067, 1228; Zanaat Terimleri Sözlüğü, Ankara 1976, s. 182; W. F. Arndt – F. W. Gingrich, A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, Chicago-London 1979, s. 883; Ch. T. Lewis – Ch. Short, A Latin Dictionary, Oxford 1993, s. 327; Emir Necipoviç Necip, Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (trc. İklil Kurban), Ankara 1995, s. 63, 379; L. Costaz, Dictionnaire syriaque-français, Beyrouth, ts. (Imprimérie Catholique), s. 371; Recep Toparlı v.dğr., Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara 2003, s. 253; Epiphanius, Epiphanius’ Treatise on Weight and Measures: The Syriac Version (ed. J. E. Dean), Chicago 1935, s. 13, 46-47; Fî 29 Şevval Sene 1298 ve fî 11 Eylül Sene 1297 Tarihiyle Şeref-müteallik Buyurulan İrâde-i Seniyye-i Hazret-i Pâdişahî Mûcebince Yeni Ölçülerin Tanzim ve Tensîkiyle Suver-i İcrâiyyesi Hakkında Kararnâmedir, İstanbul 1299, s. 4-5; G. Young, Corps de droit ottoman, Oxford 1906, IV, 372-374; Barkan, Kanunlar, s. 289; A. v. Gabain, Das Leben in uigurischen Königreich von Qočo (850-1250), Wiesbaden 1973, s. 62; E. A. Zachariadou, Trade and Crusade: Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydin (1300-1415), Venice 1983, s. 145, 146, 148-149; Système des mesures, poids et monnaies de l’Empire ottoman et des principaux états avec de nombreux exercices et des tables de conversion, Istanbul 1988, s. 16; Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, İstanbul 1990, II, 288, 511, 515, 518; R. P. Duncan – Jones, “The Choenix, the Artaba and the Modius”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, XXI, Köln 1976, s. 43-52; Orhan Şaik Gökyay, “Halk Dilinde Ölçü Birimleri”, TFAr., I/1 (1981), s. 45; M. Vekov, “Maßeinheiten in den Bulgarischen Ländern vor der Einführung des Metrischen Maßsystems”, Bulgarian Historical Review, XXVI/1-2, Sofia 1998, s. 133-134; Zeki Kaymaz, “Anadolu Ağızlarında Ölçü Bildiren Kelimeler”, Bir: Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, sy. 9-10, İstanbul 1998, s. 403; SA, III, 1569-1571; Pakalın, III, 357.