ŞİRVÂNÎ, Sadreddinzâde

Azerbaycan’ın kuzeyindeki Şirvan’da doğdu. Adı Mehmed Emin’dir. İlk eğitimini dersiâm ve mutasavvıf olan babası Molla Sadreddin’den aldı; ayrıca Allâme Hüseyin Halhâlî’den akaid, mantık ve diğer ilimleri tahsil etti. Şirvan yöresi Safevîler’in eline geçince Ehl-i sünnet mensuplarına yönelik baskılar yüzünden ailesiyle birlikte önce Halep’e, ardından Diyarbekir’e göç etti. Burada Vezir Nasuh Paşa’nın hocalığını yaptı; Şâfiî iken Hanefî mezhebine geçti. Bir süre sonra Hüsrev Paşa Medresesi’ne müderris tayin edildi. Nasuh Paşa sadrazam olunca (1020/1611) hocasını beraberinde İstanbul’a götürdü. Şirvânî burada zengin birikimiyle I. Ahmed’in ve ulemânın takdirini kazandı. 1021-1027 (1612-1618) yılları arasında çeşitli medreselerde müderrislik, ayrıca kadılık yaptı; dersleri bazan kazaskerler ve ulemâ tarafından da takip edildi. 1024’te (1615) Halep pâyesini aldı ve ertesi yıl Mekke pâyesiyle ödüllendirildi. Ardından kendisine İstanbul kadılığı emekliliği ve Gemlik kazası arpalığı bağlandı. 3 Zilhicce 1036 (15 Ağustos 1627) tarihinde vefat eden Şirvânî vasiyeti üzerine Üsküdar’da defnedildi. İstanbul kadısı olan oğlu Mehmed Rûhullah’ın Yâsîn sûresi tefsirinden başka bir divanı vardır (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 289). Torunu Sâdık Mehmed Efendi iki defa şeyhülislâmlık makamına getirilmiştir.

Eserleri. A) Tefsir, Hadis ve Fıkıh. 1. Ḥâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî. Süleymaniye Kütüphanesi’nde birçok nüshası mevcut olup en eskisi Çorlulu Ali Paşa bölümündedir (nr. 51). 2. Tefsîru sûreti’l-Fetḥ. IV. Murad’a ithaf edilen eserde kelâm tartışmalarına da yer verilmiş, esmâ-i hüsnâdaki isim ve kavramlar tasavvufî yorumlara tâbi tutulmuştur. Eser üzerine Ömer Çelik tarafından yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (bk. bibl.). 3. Tefsîru sûreti Yâsîn. Müellif hattı nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Şehid Ali Paşa, nr. 314/3). 4. Tefsîru sûreti’l-İḫlâṣ. Muhtasar bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 6286/10). 5. İʿrâbü’l-Âyeti’l-kürsî (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3712/2). 6. Tefsîrü’l-Âyeti’l-kürsî (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 314/2). 7. Resâʾil. Çeşitli âyetlerin tefsirine dair küçük risâlelerdir (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2041/81, 82, 83, 84, 86). 8. Ḥâşiye ʿalâ cüzʾi’n-Nebeʾ min Tefsîri’l-Beyżâvî (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 66/1). 9. Risâle fi’l-ḥadîs̱. “Biriniz bir kimseyi döverse yüzüne vurmasın” meâlindeki hadisin (Buhârî, “ʿItḳ”, 20) şerhi olup, “Kendini bilen rabbini bilir” rivayeti (Aclûnî, I, 362) bağlamında ele alınmıştır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1143/24). 10. Risâle fi’l-ibâde. Eserde ibadet kavramının anlamı ve derinliği üzerinde durulmakta, yorumlarda irfanî yöntem ağır basmaktadır (İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, nr. 1170/2). Eser Eyüp Yaka tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır (“Fethullah İbn Sadreddîn eş-Şirvânî’nin [ö. 1036/1626] İbadet Risâlesi”, Tasavvuf, sy. 8, Ankara 2002, s. 79-95).

B) Kelâm ve Akaid. 1. Şerḥu Ḳavâʿidi’l-ʿaḳāʾid li’l-Ġazzâlî. Müellif eserin mukaddimesinde dönemin bazı problemlerine de temas eder (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1235; Şehid Ali Paşa, nr. 1673). 2. Risâle fî taḥḳīḳi’l-mebdeʾ ve’l-meʿâd. Varlık, yokluk, yaratılış, berzah, haşir, âhiret, ruh-beden münasebeti vb. üzerinde durulan eserde konular hem kelâm hem tasavvuf yöntemiyle ele alınmaktadır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 213/3, 3614/2; Lâleli, nr. 317/143). 3. Risâle fî mesʾeleti’l-îmân. Eserde iman konusunda çeşitli mezheplerin görüşleri kaydedildikten sonra Eş‘arî görüşü tercih edilir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1366/2; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2041/80). 4. Ḥâşiye ʿalâ dîbâceti Şerḥi’d-Devvânî ʿale’l-ʿAḳāʾid (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 752/2). 5. Risâle fî işkâli kevni’l-vaḥdeh fî Kelimeti’ş-şehâdeh (Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 3312/2). 6. Tercümânü’l-ümem. Arapça bir mukaddimeden sonra Türkçe yazılan eserde çeşitli itikadî mezhepler incelenmektedir (Süleymaniye Ktp., Hüsrev Paşa, nr. 123/2). Abdülkadir Karahan ve Ethem Ruhi Fığlalı risâle hakkında birer makale yazmıştır (bk. bibl.).

C) Mantık. 1. Şerḥ ʿalâ Ciheti’l-vaḥde li’l-Fenârî. Molla Fenârî’nin kavram ve nesneleri bir araya getiren ortak noktalar hakkında kaleme aldığı risâlenin şerhidir (İstanbul 1262, 1271, 1277). 2. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’l-Ḫalḫâlî ʿale’t-Tehẕîb. Teftâzânî’nin Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm adlı eserinin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 2264/6). 3. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Îsâġūcî li-Ḥüsâmiddîn (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1770/1). 4. Ḥâşiye ʿale’l-Ḥâşiyeti’ṣ-ṣuġrâ li’s-Seyyid. Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin mantıkla ilgili hâşiyesi üzerine yazılmıştır (Süleymaniye Ktp., Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 706/7). 5. Taʿlîḳa ʿalâ Ḥâşiyeti’s-Seyyid ʿale’ş-Şemsiyye. Şemseddin Ali b. Ömer el-Kâtibî’nin mantık risâlesine Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin yazdığı hâşiye üzerine notlardır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1940).

D) Diğer Eserleri. 1. Ḥâşiye ʿale’l-Muṭavvel. Kazvînî’nin belâgatla ilgili Telḫîṣü’l-Miftâḥ’ı üzerine Teftâzânî’nin kaleme aldığı şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Servili, nr. 263). 2. Risâle li-ḥalli mesʾeleti’d-dâʾireti’l-Hindiyye. Astronomiyle ilgilidir (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1041/8). 3. Şerḥu’l-Beyteyni’l-meşhûreteyn. Gözle ve nûn harfiyle ilgili iki beytin mâna ve i‘rabının açıklandığı bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3449/15). 4. el-Fevâʾidü’l-Ḫâḳāniyye. Elli dört ilim dalını tanıtan ve I. Ahmed’e ithaf edilen eser Kâtib Çelebi’nin Keşfü’ẓ-ẓunûn’una örnek ve kaynak teşkil etmiştir (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 321; Hamidiye, nr. 774). Brockelmann, Şirvânî’nin Taʿaddüdü’l-cevâmiʿ ve Nübẕe mine’l-ḥaḳāʾiḳ ve zübde mine’d-deḳāʾiḳ adlı iki eserini daha zikreder (GAL Suppl., II, 453).

BİBLİYOGRAFYA
Atâî, Zeyl-i Şekāik, II, 172; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 192; Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, III, 475-476; Aclûnî, Keşfü’l-ḫafâʾ, I, 362; Sicill-i Osmânî, I, 403; Yusuf Bey Vezirov, Azerbaycan Edebiyatına Bir Nazar, İstanbul 1337, s. 86; Brockelmann, GAL, II, 603; Suppl., II, 453; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 275, 289; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1974, II, 689; A. Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings, München 1979, s. 330-331; Ömer Çelik, Muhammed Emin b. Sadruddîn eş-Şirvânî Hayatı ve Fetih Sûresinin Tahkiki (yüksek lisans tezi, 1982), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 9-28; a.mlf., “Muhammed Emin b. Sadruddîn eş-Şirvânî’nin Hayatı, İlmî Kişiliği ve Eserleri”, MÜİFD, sy. 13-15 (1997), s. 211-225; C. Zeydân, Âdâb, III, 328; Abdülkadir Karahan, “Tercümânü’l-ümem (İtikâd Mezhepleri Üzerine Türkçe Bir Yazma)”, İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi, I, İstanbul 1962, s. 4-21; Ethem Rûhi Fığlalı, “İbn Sadreddîn eş-Şirvânî ve İtikadî Mezhepler Hakkında Türkçe Risâlesi”, AÜİFD, XXIV (1981), s. 249-336; Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, Bakü 1987, X, 542.