SÜBKÎ, Takıyyüddin

3 Safer 683 (21 Nisan 1284) tarihinde Nil deltasının güneybatısında yer alan Menûfiye köylerinden Sübkülabîd’de doğdu. Babasının biyografisine geniş yer veren oğlu Tâceddin es-Sübkî onun öğrencilik yıllarını ayrıntılı biçimde anlatır. İlk eğitimini babasından ve diğer bazı âlimlerden aldıktan sonra babasıyla birlikte Kahire’ye gitti, daha önce ezberlediği eserleri buradaki hocalara arzetti. İbn Bintü Eaz, İbn Dakīkul‘îd, Ca‘berî, Necmeddin İbnü’r-Rif‘a, Alemüddin el-Irâkī, Takıyyüddin İbnü’s-Sâiğ, Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî, Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Ebû Hayyân el-Endelüsî ve İbn Atâullah el-İskenderî gibi âlimlerden fıkıh, usul, kelâm, mantık, nahiv, lugat, tefsir, kıraat, hadis ve tasavvuf dersleri alarak kendini yetiştirdi. Hadis tahsili için çeşitli yerlere seyahatlerde bulundu. Pek çok hocası Sübkî’nin ilmini takdir etmiş ve onun çeşitli alanlarda yetişen seçkin bir âlim olduğunu belirtmiştir.

706’da (1306) Dımaşk’a giden Sübkî bir yıl sonra Kahire’ye döndü ve kendini telif, fetva ve tedris faaliyetlerine verdi. 716’da (1316) hacca gitti. Mısır’da Şâfiî mezhebinin önderi haline gelen Sübkî’ye her taraftan fetva sorulmaya başlandı. 719-727 (1319-1327) yılları arasındaki dönem dışında İbn Tolun Camii meşihatlığı görevini 739’a (1338) kadar sürdürdü. Aynı yıl Sultan Muhammed b. Kalavun tarafından Hatîb el-Kazvînî’nin vefatıyla boşalan Dımaşk kādılkudâtlığına tayin edildi. Emeviyye Camii hatipliğini de uzun süre yürüten Sübkî, 742’de (1341) Yûsuf el-Mizzî’nin vefatı üzerine Eşrefiyye Dârülhadisi meşihatlığına, 745’te (1344) Şemseddin İbnü’n-Nakīb’in vefatıyla boşalan eş-Şâmiyyetü’l-Berrâniyye Medresesi müderrisliğine getirildi. Ayrıca Gazzâliyye, el-Âdiliyyetü’l-kübrâ, Atabekiyye, Mesrûriyye gibi medreselerde müderrislik yaptı. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Şehâbeddin Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, Cemâleddin el-İsnevî, Alâeddin es-Safedî, Halîl b. Keykeldî el-Alâî, Zeynüddin el-Irâkī, Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Fîrûzâbâdî, amcasının oğlu İbn Abdülber es-Sübkî, Hâlid b. Îsâ el-Belevî, kendi oğulları Muhammed, Bahâeddin Ahmed, Cemâleddin Hüseyin ve Tâceddin Abdülvehhâb gibi âlimler vardır. Dımaşk’ta hastalanınca kadılık görevine oğlu Tâceddin es-Sübkî geçti. Kahire’ye vardıktan birkaç gün sonra 3 Cemâziyelâhir 756 (15 Haziran 1355) tarihinde vefat etti ve Bâbünnasr Kabristanı’na defnedildi.

Memlükler döneminin meşhur âlimlerinden biri olan Sübkî pek çok alanda sahip olduğu birikimi telif ve tedris faaliyetlerine yansıtmıştır. Eserleri incelendiğinde dil ve mantığa dayalı analizlerin baskın olduğu, temas ettiği tefsir ve usûl-i fıkıh konularını bu eksende işlediği görülür. Fürû-i fıkıh alanında döneminde Şâfiî mezhebinin en önde gelen temsilcisi olduğu tartışmasız kabul edilmektedir. Özellikle bu mezhebin uygulama yönüne olan katkısı dikkate değerdir. Uzun yıllar kādılkudâtlık yaparken kazandığı birikimi fetvalarına yansıtmıştır. Eserlerinde ele aldığı fıkıh problemleri dönemin sosyal tarihi için zengin bir malzeme içermektedir. Oğlu Tâceddin es-Sübkî ile mukayese edildiğinde kendisinin fürû-i fıkıh, oğlunun ise usûl-i fıkıh yönüyle temayüz ettiği görülür. Eş‘arî mezhebini benimseyen Sübkî kelâm konularıyla da yakından ilgilenmiş ve görüşlerini dile getirmiştir. İbn Teymiyye’nin görüşlerini reddederken Eş‘ariyye başta olmak üzere Ehl-i sünnet’i savunmuştur. Zühd ve takvâ hayatı sürdüren Sübkî’nin tasavvuf konusunda da kayda değer görüşleri vardır. Ona göre sûfî Hak ile dost olan ve halk ile iç içe bir hayatı benimseyen kişidir.

Eserleri. Eser ve risâlelerinin sayısı 140 civarında olup başlıcaları şunlardır: 1. Tekmiletü’l-Mecmûʿ. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin Şâfiî fıkhına dair el-Müheẕẕeb adlı eserine Nevevî’nin yazdığı şerhin tekmilesi olup “Bâbü’r-Ribâ”dan “Bâbü Bey‘i’l-murâbaha”ya kadar gelebilmiştir (el-Mecmûʿ, Kahire 1344-1352, X-XII. ciltler; nşr. Muhammed Necîb el-Mutîî, Riyad 1423/2003, X-XI. ciltler). 2. el-İbtihâc fî şerḥi’l-Minhâc. Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’i üzerine yazdığı ve “Kitâbü’ṭ-Ṭalâḳ”ın başlarına kadar getirebildiği bir şerhtir (Kahire 1345; Beyrut 1404). 3. Fetâva’s-Sübkî. Bir kısmı risâle mahiyetindedir (I-II, Kahire 1356/1937; I-II, Beyrut, ts.). 4. el-İbhâc fî şerḥi’l-Minhâc. Kādî Beyzâvî’nin Minhâcü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl adlı eseri üzerine yazmaya başladığı bu şerhi “Vâcib” bahsinin başlarına kadar getirmiş, kalan kısmını oğlu Tâceddin es-Sübkî tamamlamıştır (nşr. Şa‘bân Muhammed İsmâil, I-III, Kahire 1401/1981; Beyrut 1404; nşr. Ahmed Cemâl ez-Zemzemî – Nûreddin Abdülcebbâr Sagīrî, I-VII, Dübey 1424/2004). 5. Şifâʾü’s-seḳām fî ziyâreti ḫayri’l-enâm (Haydarâbâd 1315/1897, 1371/1952; Bulak 1318; Kahire 1970; Beyrut 1371/1951). Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin görüşlerinin eleştirildiği bu eser için Hanbelî âlimi Şemseddin İbn Abdülhâdî eṣ-Ṣârimü’l-münkî fi’r-red ʿale’s-Sübkî adıyla bir reddiye kaleme almış (Kahire 1318; Riyad 1983; Beyrut 1985), ona karşı da İbn Allân es-Sıddîkī, İbrâhim b. Osman es-Semennûdî gibi âlimler reddiye yazmıştır (Abdülhay el-Kettânî, I, 277). 6. el-ʿAlemü’l-menşûr fî is̱bâti’ş-şühûr (Kahire 1329). 7. İbrâzü’l-ḥikem min ḥadîs̱i rufiʿa’l-ḳalem (nşr. Keylânî Muhammed Halîfe, Beyrut 1412/1992). 8. Virdü’l-ʿalel fî fehmi’l-ʿilel (nşr. Ali b. Sâlih b. Muhammed el-Mahmûdî, Mecelletü Külliyyeti dâri’l-ʿulûm, XXXVII [Kahire 2006], s. 389-451). 9. el-İġrîd fi’l-ḥaḳīḳa ve’l-mecâz ve’l-kinâye ve’t-taʿrîż (nşr. Mahmûd Tevfîk Muhammed Sa‘d, Kahire 1986). 10. Keşfü’d-desâʾis fî hedmi’l-kenâʾis. Eser üzerine Seth Ward bir doktora çalışması yapmıştır (1984, Construction and Repair of Churches and Synagogues in Islamic Law: A Treatise of Taqī al-Dīn ʿAlī b. ʿAbd al-Kāfī al-Subkī, Yale University). 11. Ḳażâʾü’l-ereb fî esʾileti Ḥaleb. Muhammed Âlim Abdülmecîd el-Efgānî’nin Ümmülkurâ Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırladığı eser basılmıştır (Mekke 1409/1988). 12. Küllü mevlûdin yûledü ʿale’l-fıṭra (nşr. Muhammed Seyyid Ebû Amme, Tanta 1410/1990). 13. Maʿnâ ḳavli’l-İmâm el-Muṭṭalibî: İẕâ ṣaḥḥa’l-ḥadîs̱ fe-hüve meẕhebî (nşr. Ali Nâyif Bikāî, Beyrut 1413/1993). 14. Min Resâʾili’s-Sübkî en-naḥviyye (nşr. Cemâl Abdülâtî Muhaymer, Kahire 1409/1989). Nahve dair iki risâlesini ihtiva etmekte olup bunlardan Neylü’l-ʿulâ fi’l-ʿaṭf bi-”lâ” ayrıca basılmıştır. 15. er-Resâʾilü’s-Sübkiyye fi’r-red ʿalâ İbn Teymiyye ve tilmîẕihî İbn Ḳayyim el-Cevziyye (nşr. Kemâl Ebü’l-Münâ, Beyrut 1403/1983). Sübkî’ye ait altı risâle içermekte olup bunlardan es-Seyfü’ṣ-ṣaḳīl fi’r-red ʿalâ İbn Zefîl (İbn Kayyim’in el-Ḳaṣîdetü’n-nûniyye’sine reddiye olup M. Zâhid Kevserî’nin tekmilesiyle birlikte yayımlanmıştır; Kahire 1356/1937, 1993), ed-Dürretü’l-muḍıyye fi’r-red ʿalâ İbn Teymiyye (Dımaşk 1347; Kahire 1937) ve el-İʿtibâr bi-beḳāʾi’l-cenneti ve’n-nâr (nşr. Tâhâ ed-Desûkī Hubeyş, Kahire 1987) ayrı olarak basılmış, en-Naẓarü’l-muḥaḳḳaḳ fi’l-ḥalef bi’ṭ-ṭalâḳi’l-muʿallaḳ da Fetâvâ’sında yer almıştır (II, 309-314). 16. er-Rifde fî maʿnâ vaḥde (nşr. Zeyyân Ahmed el-Hâc İbrâhim, Mecelletü Maʿhedi’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye, XXVIII/2 [Küveyt 1984], s. 457-489; nşr. Abdülilâh Nebhân, et-Türâs̱ü’l-ʿArabî, V/17 [Dımaşk 1405/1984], s. 126-152; baskı yeri yok [Dârü’l-belâga], 1988). 17. Neylü’l-ʿulâ fi’l-ʿaṭf bi-”lâ” (nşr. Hâlid Abdülkerîm Cum‘a, Mecelletü Maʿhedi’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye, XXX [Küveyt 1986], s. 113-134). 18. Aḥkâmü “küll” ve mâ ʿaleyhi tedül (nşr. Cemâl Abdülâtî Muhaymer, Kahire 1985; nşr. Ali Muavvaz – Âdil Abdülmevcûd, Halîl b. Keykeldî el-Alâî’nin Telḳīḥu’l-fühûm fî tenḳīḥi ṣıyaġi’l-ʿumûm adlı risâlesiyle birlikte, Beyrut 1418/1997). 19. Eḥâdîs̱ü refʿi’l-yedeyn (et-Temhîd fî refʿi’l-yedeyn fi’ṣ-ṣalât, nşr. Selâhaddin el-Müneccid, Dımaşk 1951; Risâle fî refʿi’l-yedeyn fi’ṣ-ṣalât, Kahire 1970). 20. el-Kelâm ʿalâ ḥinṣı’n-nâsî (Risâle fî ḥatmiyyeti lâ ictihâde maʿa’n-naṣ ve Suʾâlân fi’n-naẓari’l-muṣîb fî ʿıtḳi’l-ḳarîb ve’l-muʿallim fi’ttibâʿi mâ yüʿallem adlı risâleleriyle birlikte, nşr. Yûsuf Ahmed, Beyrut 1422/2002). 21. et-Temhîd fîmâ yecibü fîhi’t-taḥdîd (nşr. Selâhaddin el-Müneccid, Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-ʿArabî, XXVI/2 [Dımaşk 1370/1951], s. 249-282). 22. Reddü’l-ʿalel fî fehmi’l-ʿilel (nşr. Ali b. Sâlih b. Muhammed el-Mahmûdî, Mecelletü Külliyeti dâri’l-ʿulûm, sy. 37 [Kahire 1426/2006], s. 389-451). 23. es-Seyfü’l-meslûl ʿalâ men sebbe’r-Resûl (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 465; Süleymaniye, nr. 319; Hacı Beşir Ağa, nr. 657/3; Yenicami, nr. 209).

BİBLİYOGRAFYA
Sübkî, Ṭabaḳāt, X, 139-338; Safedî, el-Vâfî, XXI, 253-265; Zehebî, Muʿcemü’ş-şüyûḫ: el-Muʿcemü’l-kebîr (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, II, 34-35; Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ (nşr. M. Zâhid el-Kevserî), Dımaşk 1347, s. 39-41; Hâlid b. Îsâ el-Belevî, Tâcü’l-mefriḳ (nşr. Hasan es-Sâih), Muhammediye, ts. (İhyâü’t-türâsi’l-İslâmî), I, 237; İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾi’ş-Şâfiʿiyye (nşr. Ali M. Ömer), Kahire, ts. (Mektebetü’s-sekāfeti’d-dîniyye), II, 116-120; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 63-71; Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, II, 176-177; Nuaymî, ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, I, 134-135; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 215; II, 1018, 1049, 1070, 1223, 1873, 1879, 1912-1913; Serkîs, Muʿcem, I, 1004-1005; Brockelmann, GAL, II, 106-107; Suppl., II, 102-104; M. Sâdık Hüseyin, el-Beytü’s-Sübkî, Kahire 1948, s. 50-56; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 277; II, 616-617, 1033-1034; S. Ward, Construction and Repair of Churches and Synagogues in Islamic Law: A Treatise of Taqī al-Dīn ʿAlī b. ʿAbd al-Kāfī al-Subkī (doktora tezi, 1984), Yale University.