SÜFYÂN b. UYEYNE

Şâban 107’de (Aralık 725 – Ocak 726) Kûfe’de doğdu. Hilâl b. Âmir b. Sa‘saa oğullarına nisbetle Hilâlî diye anılır. İpekçilik veya kuyumculuk yapan babası yahut dedesi Mekke ve Irak Valisi Hâlid b. Abdullah el-Kasrî’nin yanında çalışanlardandı. Hâlid azledilip yerine Yemen Valisi Yûsuf b. Ömer es-Sekafî tayin edilince (120/738) onun zulmünden kaçmak için veya kuyumculuk yaparken borçlanması sebebiyle Mekke’ye giderek oraya yerleşti. Babası dokuz çocuğunu da ilim tahsiline yönlendirdi. Diğer çocuklarından İmrân, İbrâhim, Âdem ve Muhammed hadis rivayet etmişlerdir. Süfyân b. Uyeyne küçük yaşta hadis meclislerine katılmaya başladı. Hâfızası son derece kuvvetli güvenilir bir râvi olan İbn Uyeyne, öncelikle ileri yaşlardaki muhaddislerden faydalanmaya çalışarak onların rivayetlerinin kaybolmasını önledi. İbn Şihâb ez-Zührî’den gelen rivayetler konusunda İmam Mâlik ile birlikte en güvenilir kimse kabul edildi. Hicaz muhaddisi diye şöhret bulmakla birlikte Irak bölgesinde rivayet edilen hadisleri de çok iyi bilirdi. Seksenden fazla hocasının büyük çoğunluğu tâbiîn neslinden olup Amr b. Dînâr, Atâ b. Sâib, Hammâd b. Zeyd, Ma‘mer b. Râşid, Abdülkerîm b. Mâlik el-Cezerî, Ebû İshak es-Sebîî, İbnü’l-Münkedir, İbnü’l-Mu‘temir, Eyyûb es-Sahtiyânî, Hişâm b. Urve, Humeyd et-Tavîl, İbn Ebû Leylâ ve İbn Muhaysın bunlardan bazılarıdır. Hocalarının pek çoğundan sadece kendisi rivayette bulundu. Hocalarından İbn Şihâb ez-Zührî onun zekâsını erken dönemde farkederek kendisiyle özel şekilde meşgul oldu. Bundan dolayı İbn Uyeyne, Zührî’nin hadislerini rivayet edenlerin en başta gelenidir. Süfyân es-Sevrî ile birlikte Süfyâneyn diye anılırdı. Hadis ehlinin hakîmi olarak tanınan ve 7000’den çok hadis rivayet eden İbn Uyeyne’nin zaman zaman tedlîs yaptığı iddiası (EI² [İng.], IX, 772) klasik kaynaklar tarafından teyit edilmemektedir. Ondan hadis rivayet eden hocaları arasında A‘meş, İbn Şihâb ez-Zührî, Şu‘be b. Haccâc, İbn Cüreyc, Mis‘ar b. Kidâm da vardır. Süfyân b. Uyeyne’nin önde gelen talebeleri içinde Buhârî’nin hocalarından Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî, Abdullah b. Mübârek, Abdurrahman b. Mehdî, İbn Vehb, İmam Şâfiî, Abdürrezzâk es-San‘ânî, İbn Sa‘d, Ali b. Medînî, Ahmed b. Hanbel, İbn Râhûye, Saîd b. Mansûr, Yahyâ b. Maîn, Ebû Bekir b. Ebû Şeybe, Halîfe b. Hayyât, İbn Nümeyr gibi âlimlerin adı geçer.

İstanbul’un Mesleme tarafından kuşatılması sırasında Süfyân b. Uyeyne’nin orduda bulunduğu, şehrin önünde iken Vehb b. Husayre ile birlikte şehid düştüğü ve buraya gömülüp kabirlerinin gizlendiği nakledilmekte ve İstanbul’da Yeraltı Camii’nde dehliz içerisinde kubbeli mahzen şeklinde bir makam ona izâfe edilmekteyse de klasik kaynaklarda Süfyân’ın 1 Receb 198’de (25 Şubat 814) Mekke’de vefat ettiği ve Harem-i şerif’e 1 km. mesafedeki Hacûn bölgesinde defnedildiği belirtilmektedir. Zâhid ve fakir bir âlim olduğu ve hiç evlenmediği kaydedilen Süfyân b. Uyeyne’nin bir gözünün görmediği ve yetmiş (veya seksen) defa haccettiği zikredilmektedir. Öğrenmenin sırasıyla dinleme, susma, amel etme ve öğrendiğini yayma süreçlerinden oluştuğunu söyleyen ve rivayetleri Kütüb-i Sitte’de yer alan İbn Uyeyne, her ne kadar müfessir ve fakih olarak kaydedilmekteyse de o esas itibariyle bir muhaddis olup Şâfiî mezhebinin hadis rivayet silsilesinin önemli kişilerinden biridir. Vefatından bir yıl önce kendisinde ihtilât vâki olduğu ve görme kabiliyetinin zayıfladığına dair Yahyâ b. Maîn’den nakledilen rivayeti Zehebî doğru bulmamıştır (Abdülganî ed-Dakr, s. 130-131).

Eserleri. 1. Cüzʾü (fîhi ḥadîs̱i) Süfyân b. ʿUyeyne. Hüküm verme konusunda yirmi sekiz kaynaktan alınan elli hadisi ihtiva eden cüz kısa metinli fiilî ve kavlî, merfû ve mevkuf rivayetlerden meydana gelmektedir. Süfyân b. Uyeyne’nin el-Câmiʿ adlı başka bir hadis kitabının bulunduğu zikredilmektedir (nşr. Mes‘ad b. Abdülhamîd es-Sa‘denî, Tanta 1412/1992; nşr. Ahmed b. Abdurrahman es-Sûyân, Harc 1407/1987).

2. Tefsîru Süfyân b. ʿUyeyne. Muhâyirî, İbn Uyeyne’nin çeşitli âyetler hakkındaki tefsirlerini farklı kaynaklardan derleyerek bir araya getirmiştir (nşr. Ahmed Sâlih Muhâyirî, Riyad 1403/1983).

Süfyân b. Uyeyne’nin, İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾındaki mürsel ve münkatı‘ rivayetlerin başka tariklerle muttasıl olarak geldiğini ortaya koymak üzere el-Muvaṭṭaʾ adında bir eser yazdığı da kaydedilmektedir. Dâvûdî’nin Cevâbâtü’l-Ḳurʾân ismiyle İbn Uyeyne’ye nisbet ettiği eser, muhtemelen Mukātil b. Süleyman’ın Süfyân b. Uyeyne tarafından rivayet edilen Kitâbü’l-Cevâbât fi’l-Ḳurʾân’ıdır. Kevsec diye tanınan Ebû Ya‘kūb İshak b. Mansûr el-Mervezî (ö. 251/865), onun fıkhî görüşleriyle ilgili olarak Ahmed b. Hanbel ve İshak b. Râhûye’ye yöneltilmiş soruları ve onların verdiği cevapları Mesâʾilü Aḥmed b. Ḥanbel ve İsḥâk b. Râhûye adlı eserinde derlemiştir. Habbâl’in Süfyân b. Uyeyne’ye ait âlî hadisleri topladığı kaynaklarda belirtilmektedir.

Süfyân b. Uyeyne’nin hayatı, ilmî şahsiyeti ve rivayetleriyle ilgili çalışmalar yapılmıştır. Halîfe b. Hayyât ve İbn Beşküvâl’in Aḫbâru İbn ʿUyeyne adlı eserleriyle Ebû Abdullah İbn Mende’nin ʿAvâlî İbn ʿUyeyne adlı hadis cüzü (bk. İBN MENDE, Ebû Abdullah) bunlar arasındadır. Günümüzde Abdülganî ed-Dakr Süfyân b. ʿUyeyne şeyḫu şüyûḫi Mekke fî ʿaṣrih (Dımaşk-Beyrut 1412/1992), İsâm Muhammed el-Hâc Ali Süfyân b. ʿUyeyne el-Hilâlî: Muḥaddis̱ü’l-ḥaremi’l-Mekkî (Beyrut 1414/1994) ismiyle birer eser yayımlamışlardır. Hannân Saîd Ahmed Ömer Merviyyâtü Süfyân b. ʿUyeyne adıyla yüksek lisans çalışması yapmış (1995, Kahire Üniversitesi Külliyyetü dâri’l-ulûm), Ahmed Sâlih Muhâyirî onun tefsirciliğini Süfyân b. ʿUyeyne müfessiran adlı yüksek lisans tezinde ele almıştır (1401, Câmiatü’l-Melik Suûd Külliyyetü’t-terbiye). Bazı Şiî kaynakları, Ca‘fer es-Sâdık’tan hadis rivayet ettiği gerekçesiyle İbn Uyeyne’yi eserlerinde zikretmişlerdir (DMBİ, IV, 351-352; DMT, IV, 482-483).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Hibbân, Meşâhîr, I, 149.

a.mlf., es̱-S̱iḳāt (nşr. Seyyid Şerefeddin Ahmed), Beyrut 1395/1975, VI, 403-404.

Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl, XI, 177-197.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, VIII, 454-474.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, I, 262-263.

İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, IV, 104-107.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 190-192.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 469.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 387.

Ahmed Sâlih Muhâyirî, Tefsîru Süfyân b. ʿUyeyne, Riyad 1403/1983, s. 115-188.

Mustafa Bilgin, Tefsirde Mu‘tezile Ekolü (doktora tezi, 1991), UÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 61.

Abdülganî ed-Dakr, Süfyân b. ʿUyeyne, Dımaşk-Beyrut 1412/1992.

Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], I, 561.

Fâtıma Abbas Abdurrahman – Mehâ Ahmed Allâm, Delîlü’r-resâʾili’l-mâcistîr ve’d-duktûrâ elletî nûḳışet fî Külliyeti dâri’l-ʿulûm münẕü ʿâm 1950 ve ḥaṭṭâ nihâyeti fibrâyir 1997, Kahire 1418/1997, s. 61.

Hikmet Beşîr Yâsîn, İstidrâkât ʿalâ Târîḫi’t-türâs̱i’l-ʿArabî, Cidde 1422, II, 89-90.

A. Kadir Evgin, “Süfyan b. Uyeyne (107-198/725-813) ve Hadis Cüz’ü”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, III/3 (2003), s. 69-107.

Susan A. Spectorsky, “Sufyān b. ʿUyayna”, EI² (İng.), IX, 772.

“İbn ʿUyeyne”, DMBİ, IV, 351-352.

“Tefsîrü’l-Hilâlî”, DMT, IV, 482-483.