ŞÜTAYBÎ

882 (1477) yılında doğdu. Sultan Ebû İnân el-Merînî’nin hükümdarlığı döneminde (1348-1358) Endülüs’ten Fas’ın kuzey kesimine göç eden Bürciyyûn diye tanınmış bir aileye mensuptur. Şâzeliyye-Zerrûkıyye tarikatının pîri Şeyh Ahmed Zerrûk’un halifesi Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yûsuf el-Milyânî er-Râşidî dışında hocaları ve mürşidleri hakkında bilgi yoktur. Hac yolculuğu sırasında Şam’da Meymûniyye tarikatının pîri Şeyh Ali b. Meymûn el-Gumârî el-Mağribî’yi de ziyaret etmiş olmalıdır. Şütaybî, dönüş yolunda Zerrûk’un türbesinin bulunduğu Libya’nın Mısrâte şehrine uğradı ve orada üç yıl kaldı. Bu sırada ziyaret için gelen veya orada ikamet eden Zerrûk’un talebelerini tanıma fırsatı buldu, tarikatın temel metinlerini okudu, Zerrûk’un müellif hattı eserlerini istinsah etti. Şütaybî’nin Ahmed b. Yûsuf er-Râşidî’den ne zaman hilâfet aldığı bilinmemektedir. Şeyh Zerrûk ile çağdaşı Cezûliyye ve Bistâmiyye mensupları arasındaki ihtilâfın Zerrûkıyye mensuplarına karşı doğurduğu şiddetli düşmanlık ortamında Fas’a dönen Şütaybî, Zerrûk gibi yöneticilerden ve kalabalık yerleşim merkezlerinden uzak kalmayı tercih etti. Fas’ın kuzey kesiminde Benî Zervâl kabilesinin yaşadığı dağlık bölgede Cebelüvedke denilen yerde bir süre kaldıktan sonra bu kabilenin kollarından Benî İbrâhim’in bulunduğu Tâzgadre köyüne yerleşerek çiftçilikle meşgul oldu; buradaki camide imamlık yaptı ve bir medrese açarak talebe yetiştirdi. Devḥatü’n-nâşir müellifi İbn Asker el-Mağribî’nin hocaları olan Ebû Ali Mansûr el-Bicâî ve Ebû Hafs Ömer el-Veryağlî ile Abdullah b. Saîd el-Mennânî el-Hâhî, Ebû Nuaym Rıdvân b. Abdullah el-Cenevî, Cemâleddin Muhammed b. Abdurrahman İbnü’l-Fakīre onun talebe ve müntesipleri arasında yer alır. Vattâsî hükümdarlarından uzak duran Şütaybî, onların hâkimiyetine son veren Sa‘dîler Hükümdarı Mevlây Muhammed eş-Şeyh’in davetlerine de karşılık vermedi. 2 Rebîülâhir 963’te (14 Şubat 1556) Tâzgadre’de vefat etti.

Şütaybî, Zerrûkıyye-Râşidiyye’nin önde gelen şahsiyetlerinden biri olmasına rağmen ayrı bir tarikat kurmayıp Zerrûkıyye usulünü sürdürmüştür. Aslında onun Râşidî’ye mürid olmak için değil Zerrûkıyye’ye en yakın silsileye tâbi olmak için intisap ettiği, Râşidî’nin Zerrûk’a muhalif görüş ve uygulamalarını benimsemediği (Abdullah Necmî, et-Taṣavvuf ve’l-bidʿa, s. 217-218), Zerrûk’un düşüncelerinden oldukça etkilendiği kaydedilir. Rüyalarında sık sık müşahede ettiğini söylediği Hz. Peygamber’in öldüğünü söyleyen kimsenin küfre düştüğünü ileri sürmüş, başta Ömer b. Îsâ eş-Şerîf el-Alemî olmak üzere ulemânın şiddetli eleştirilerine mâruz kalıp tekfir edilince, ölümden ne kastettiğine dair te’villerde bulunarak bu tartışmadan uzak durmuştur.

Eserleri. 1. el-Lübâb fî müşkilâti’l-Kitâb. Kur’ân-ı Kerîm’deki müşkil ve müphem âyetlerin izahına dair bir tefsirdir (Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 795, 1129, 1436, 1540, 1779, 3526, 8138, 8601, 9946; Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 1995D, 2055K, 2963D, 2971D; Selâ el-Hizânetü’s-Subeyhiyye, nr. 72; Tıtvân, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 289; ayrıca bk. Eşkar, s. 83-84). Şütaybî eserini el-Lübâbü’l-muḫtaṣar li-ehli’l-bidâye ve’n-naẓar adıyla ihtisar etmiştir (el-Hizânetü’l-Karaviyyîn, nr. 52; el-Envâr fî müşkilâti âyâtin mine’l-kitâb adıyla, Tıtvân, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 783M, vr. 204-478). Muhammed Bû Tarbûş, Ebû ʿAbdillâh eş-Şüṭaybî: Âs̱âruhû ve menhecühû fi’t-tefsîr adlı çalışmasında (yüksek lisans tezi, 1990, Rabat V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat Fakültesi) bu iki eseri incelemiştir. el-Lübâb’ın bazı bölümleri Riyad Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye Üniversitesi’nde Abdullah b. Abdülazîz es-Sebtî (Tevbe sûresinin sonuna kadar), Muhammed b. Hassân b. Muhammed Mürâcim (Sâffât sûresinden Kur’an’ın sonuna kadar) doktora tezi olarak neşre hazırlamıştır (1423-1424). 2. el-Cümân fî (muḫtaṣarı) aḫbâri’z-zamân. Üç bölümden oluşan eserin ilk bölümünde yaratılıştan Hz. Peygamber’e kadar umumi tarih özetlenmiş, ikinci bölümde Hz. Peygamber’in hayatı anlatılmış, üçüncü bölümde Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler’den el-Müstekfî-Billâh’ın halifeliğine kadar olan dönemle kısaca Mısır ve Endülüs’ün fethi, Ya‘kūb el-Mansûr zamanına kadar Muvahhidler devri, kıyamet alâmetleri ve dünyanın sonu meselesi ele alınmıştır (Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 523, 1238; Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 40D, 1094D, 5798D; Berlin Staatsbibliothek, MS. Ldbg., nr. 138; ayrıca bk. İnân, I, 130-131; a.mlf. v.dğr., I, 364-365; Abdullah Necmî, et-Taṣavvuf ve’l-bidʿa, s. 243). İbn Sûde’nin el-Cümân’ı geniş hacmine rağmen faydasız bir kitap olarak nitelendirmesi (Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, I, 157), Zerrûkıyye-Râşidiyye tarikatına karşı öteden beri Fas’ta görülen olumsuz bakışın etkisiyle varılan bir yargı olarak değerlendirilmiştir (Abdullah Necmî, et-Taṣavvuf ve’l-bidʿa, s. 246-247). Silvestre de Sacy, Paris Bibliothèque Nationale’de (nr. 762, 769) Şehâbeddin Ahmed el-Makkarî’ye (el-Mukrî diye kaydedilir) nisbetle Kitâbü’l-Cümân min muḫtaṣarı aḫbâri’z-zamân adıyla kayıtlı iki yazma nüshayı tanıtarak eserin bir özetini Fransızca’ya çevirmiştir (bk. bibl.). Bu nüshalardan söz eden Saint Martin, eserin Mes‘ûdî’nin Aḫbârü’z-zamân’ının muhtasarı olması hususunda şüphesini dile getirirken Muhammed Kürd Ali de Şam’da Dârü’l-kütübi’l-Arabiyye’de kayıtlı olan başından bir iki varakı eksik bir nüshasını tanıttığı yazısında eseri Mes‘ûdî’nin Aḫbârü’z-zamân’ının muhtasarı olduğu tahmininde bulunur (MMİADm., III/1 [1341/1923], s. 239-242). Brockelmann ise Muhammed b. Ali eş-Şâtıbî’ye nisbet ederek 870 (1465) yılında Tâze’de yazıldığını kaydettiği eseri ʿUḳūdü’l-cümân fî (muḫtaṣarı) aḫbâri’z-zamân (GAL, II, 340; Suppl., II, 373) ve el-Cümân fî muḫtaṣarı aḫbâri’z-zamân (Suppl., III, 1197, 1281) adlarıyla kaydeder. 3. el-İşârâtü’(el-Envârü’)s-seniyye ilâ baʿżi meʿâni’l-Mebâḥis̱i’l-aṣliyye. İbnü’l-Bennâ es-Sarakustî’nin el-Mebâḥis̱ü’l-aṣliyye ʿan cümleti’ṭ-ṭarîḳati’ṣ-ṣûfiyye adlı manzum eserinin şerhidir (Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1925, 5610; İskenderiye el-Mektebetü’l-belediyye, nr. Tasavvuf 3058; Mektebetü Mekkete’l-mükerreme, nr. 44 Ed’iye; el-Hizânetü’l-Karaviyyîn, nr. 1501; Merkezü’l-Melik Faysal, nr. 2729/3F). 4. ʿUyûnü’n-nâẓırîn fî şerḥi Menâzili’s-sâʾirîn. Hâce Abdullah-ı Herevî’ye ait eserin şerhidir (nşr. Muhammed Emîn el-Guveylî, Rabat 1433/2012). 5. Miftâḥu’l-cenne el-mütevaḳḳıf ʿale’l-Kitâb ve’s-Sünne (Miftâḥu’l-cenne bi-şarṭi’l-ʿamel bi’l-Kitâb ve’s-Sünne). Dua ve evrâda dairdir (Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 5626, 5908; İskenderiye el-Mektebetü’l-belediyye, nr. Fevâid 27). Muhammed b. Muhammed es-Selevî eseri ihtisar etmiştir. 6. Taḫmîsü’l-Bürde ve’t-taʿlîḳ ʿaleyhâ (Şerḥu’l-Bürde). Bûsîrî’nin eseri üzerine kaleme alınmıştır (bir nüshasının Tıtvân’da Müntasır er-Reysûnî Kütüphanesi’nde olduğu zikredilir). 7. Ṣanʿatü’l-filâḥa. Sekiz babdan oluşan eserde müellif İbn Liyûn, İbn Bassâl, Tığnerî ve İbn Vâfid gibi Endülüs ziraat âlimlerinin eserlerindeki bilgiler yanında kendi tecrübelerine de yer vermiştir (V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi Ktp., Rabat, nr. 225).

Diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Ḥadîḳatü’l-müstaḳille fî fetâvâ ʿulemâʾi’l-ümme (Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 3976; müteahhirîn Endülüs ulemâsının fetvaları derlenmiştir); Fetḥu’l-bâbi’l-mültezimi’l-câmiʿ li-baʿżi Kitâbi’l-Ḥikem (Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1777D, 2627K; İbn Atâullah el-İskenderî’nin el-Ḥikemü’l-ʿAṭâʾiyye’sinin şerhidir); Nebzetün felekiyye li’l-iḫtibârâti’n-nücûmiyye (Tunus Dârü’l-kütübi’l-vataniyye, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, nr. 26); Şerḥu Envâri’s-serâʾir ve serâʾiri’l-envâr (Ahmed b. Muhammed eş-Şerîşî’nin tasavvufa dair kasidesinin şerhidir); Ẕâtü’l-faṣleyn ve aḫlaʾü’n-naʿleyn (kimyaya dairdir; el-Hizânetü’l-Karaviyyîn, nr. 1416/4).

BİBLİYOGRAFYA :

İbn Asker el-Mağribî, Devḥatü’n-nâşir (nşr. Muhammed Haccî), Rabat 1397/1977, s. 16-17; İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ḥicâl, II, 203; Hudaykî, Ṭabaḳāt (nşr. Ahmed Bûmezgû), Dârülbeyzâ 1427/2006, I, 269-270; Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî, I, 89-90; S. de Sacy, “Le livre des perles, recueillies de l’abrégé de l’histoire des siècles ou abrégé de l’histoire universelle”, Notices et extraits des manuscrits de la Bibliotheque du roi, Paris 1789, II, 124-163; Saint Martin, “Mas’oudy”, Biographie universelle, ancienne et moderne, Paris 1820, XXVII, 391; Brockelmann, GAL, II, 340; Suppl., II, 373, 1039; III, 1197, 1281; Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Selvetü’l-enfâs (nşr. Abdullah Kâmil el-Kettânî v.dğr.), Dârülbeyzâ 1427/2006, II, 291; Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Dârülbeyzâ 1960, I, 156-157; Muhammed Haccî, el-Ḥareketü’l-fikriyye bi’l-Maġrib fî ʿahdi’s-Saʿdiyyîn, Rabat 1396/1976, I, 122, 159, 162; II, 463, 481, 482, 483, 560; M. Abdullah İnân, Fehârisü’l-Ḫizâneti’l-Melekiyye: Fihrisü ḳısmi’t-târîḫ ve kütübi’r-raḥalât, Rabat 1400/1980, I, 129-131; a.mlf. v.dğr., Fehârisü’l-Ḫizâneti’l-Ḥaseniyye, Rabat 1421/2000, I, 362-367; Abdullah Necmî, et-Taṣavvuf ve’l-bidʿa bi’l-Maġrib: Ṭâʾifetü’l-ʿAkâkize, Dârülbeyzâ 2000, s. 211, 217-218, 226, 240-248; a.mlf., “eş-Şüṭaybî, el-Ḥâc Muḥammed”, Maʿlemetü’l-Maġrib, Rabat 1423/2002, XVI, 5378-5380; Saîd Lemrâbtî, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyyeti’l-maḥfûẓa fi’l-Ḫizâneti’l-ʿâmme bi’r-Rabâṭ, Dârülbeyzâ 2002, VII, 296-298; Muhammed Tayyib, eş-Şeyḫ Aḥmed Zerrûḳ: Muḥtesibü’l-ʿulemâʾ ve’l-evliyâʾ, Mısrâte 2008, s. 151; Suâd Eşkar, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn bi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Kahire 1431/2010, s. 82-85; M. Kürd Ali, “Kitâbü’l-Cümân”, MMİADm., III/1 (1341/1923), s. 239-242.