SÜVEYDÎ, Muhammed Emîn

1200 (1786) yılının sonlarına doğru Bağdat’ta doğdu. Bazı kaynaklarda bu tarihin 1100 olarak gösterilmesi (Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, s. 84) bir yazım hatası olmalıdır. İlk öğrenimini babasından yaptı. Hocaları arasında babasından başka bir isim zikredilmemiştir. Nakşibendî tarikatına Hâlid el-Bağdâdî yoluyla intisap eden Süveydî’nin yetiştirdiği öğrenciler hakkında da bilgi yoktur. Hac dönüşü Necid bölgesindeki veba salgınında Büreyde köyünde öldü. Kaynaklarda Muhammed Emîn’in çeşitli ilimlerde zengin birikim sahibi olduğu belirtilmekte, onun da babası gibi erdemli bir hayat yaşadığı ve bölgede takdirle karşılandığı zikredilmektedir. Zaman zaman şiir yazdığı da ifade edilir. Özellikle takvimcilik, kıble ve vakitlerin belirlenmesine dair çalışmalarıyla ön plana çıkmıştır (İhsanoğlu v.dğr., II, 568).

Eserleri. 1. Sebâʾikü’ẕ-ẕeheb fî maʿrifeti ḳabâʾili’l-ʿArab. Kalkaşendî’nin Nihâyetü’l-ereb fî maʿrifeti ensâbi (ḳabâʾili)’l-ʿArab adlı eserine zeyil olarak kaleme alınmış, 1229 (1814) yılına kadar gelen eser bazı kaynaklarda Sebâʾiḳu’ẕ-ẕeheb fî ensâbi’l-ʿArab diye kaydedilmiştir (Îżâḥu’l-meknûn, II, 2; İzzeddin Alemüddin, VIII/8 [1347/1928], s. 452). Ensâb ilminin öneminden, erken dönem Arap tarihinden, eyyâmü’l-Arab’dan bahseden eserin esas kısmı Arap kabileleri hakkında alfabetik şekilde düzenlenmiş bir sözlük niteliğindedir (Bağdat 1280; Bombay 1296; Beyrut 1986; geniş bilgi için bk. Mingana, s. 412-413; van Dyck, s. 419). 2. el-İʿtibâr fî ḥamli’l-esfâr. Zeynüddin el-Irâkī’nin el-Muġnî ʿan ḥamli’l-esfâr fi’l-esfâr fî taḫrîci mâ fi’l-İḥyâʾi mine’l-aḫbâr adlı eserine zeyil mahiyetinde yapılmış bir çalışmadır. Irâkī’nin İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn’deki hadislerden isnadını bulamadığı, dolayısıyla mevzû kabul ettiği 271 rivayeti Süveydî bir araya getirmiş (nşr. Ali Rızâ b. Abdullah b. Ali Rızâ, Demenhûr [Kahire] 1414/1993), nâşir de Süveydî’nin dikkatinden kaçan otuz altı rivayeti kitabın sonuna eklemiştir. Müellif kitabını el-İʿtibâr fî ḥamli’l-esfâr adıyla zikretmesine rağmen (s. 15) nâşir eseri el-Mevżûʿât fi’l-İḥyâʾ ev el-İʿtibâr fî ḥamli’l-esfâr ismiyle yayımlamıştır. 3. et-Tavżîḥ ve’t-tebyîn li-mesâʾili’l-ʿİḳdi’s̱-s̱emîn. Babası Ali b. Muhammed’in el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn fî beyâni mesâʾili’d-dîn adlı eserine yazdığı bir şerh olup (Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, s. 83; Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 1197) Bağdatlı İsmâil Paşa tarafından Şerḥu’l-ʿİḳdi’s̱-s̱emîn adıyla da zikredilmiştir (Îżâḥu’l-meknûn, I, 339; II, 105). 4. el-Cevâhir ve’l-yevâḳīt fî maʿrifeti’l-ḳıbleti ve’l-mevâḳīt (a.g.e., I, 381; yazma nüshaları için bk. Brockelmann, II, 785; İhsanoğlu v.dğr., II, 568; İzzeddin Alemüddin, VIII/8 [1347/1928], s. 452). 5. Ḳalâʾidü’l-ferâʾid fî şerḥi’l-Maḳāṣıd. Muhammed Emîn de babası gibi Nevevî’nin akaid, ibadet ve tasavvufla ilgili el-Maḳāṣıd adlı risâlesine bir şerh yazmıştır (Îżâḥu’l-meknûn, II, 238). Yazma nüshaları bulunan eser (Brockelmann, II, 785; Üsâme en-Nakşibendî, IV/1 [1395/1975], s. 182) el-Fevâʾidü’s-sâṭıʿa (el-Kevâkibü’s-sâṭıʿa) fî beyâni’l-maḳāṣıdi’n-nâfiʿa adıyla da zikredilmektedir (krş. Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1790; Ömer Rızâ Kehhâle, III, 144). 6. Ḳalâʾidü’d-dürer fî şerḥi risâleti İbn Ḥacer. İbn Hacer el-Heytemî’nin et-Taʿarruf fi’l-aṣleyn ve’t-taṣavvuf adlı eserine yapılan şerhtir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 603; İzzeddin Alemüddin, VIII/8 [1347/1928], s. 451-452). 7. eṣ-Ṣârimü’l-ḥadîd fî ʿunuḳı ṣâḥibi Selâsili’l-ḥadîd. İbn Usfûr el-Bahrânî tarafından İbn Ebü’l-Hadîd’in Şerḥu Nehci’l-belâġa’sına reddiye mahiyetinde yazılan Selâsilü’l-ḥadîd fî taḳyîdi İbn Ebi’l-Ḥadîd adlı esere paralel olarak yapılan bir çalışmadır (Îżâḥu’l-meknûn, II, 62; İzzeddin Alemüddin, VIII/8 [1347/1928], s. 452-453; yazma nüshası için bk. Üsâme en-Nakşibendî, IV/1 [1395/1975], s. 187). 8. es-Sehmü’ṣ-ṣâʾib fi’r-red ʿale’l-ʿanîd el-kâẕib. Hâlid el-Bağdâdî hakkında ortaya atılan iftiralara cevap niteliğindedir. Bağdatlı İsmâil Paşa Keşfü’ẓ-ẓunûn’un zeylinde eseri bu adla zikretmesine rağmen Hediyyetü’l-ʿârifîn’de es-Sehmü’ṣ-ṣâʾib li-men semmâ eṣ-ṣâliḥ bi’l-mübtediʿi’l-kâẕib ismiyle kaydetmektedir (Îżâḥu’l-meknûn, II, 32; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 364; İzzeddin Alemüddin,VIII/8 [1347/1928], s. 452). 9. Defʿu’ẓ-ẓalûm ʿani’l-vuḳūʿi fî ʿırżı hâẕe’l-maẓlûm. Yine Hâlid el-Bağdâdî’ye yönelik ithamlara cevap mahiyetinde kaleme alınan bir eserdir. Brockelmann’daki kayıtlara göre eser, Risâle fî tekfîri’ş-şeyḫ Ḫâlid el-Kürdî en-Naḳşibendî adlı bir risâleye reddiye niteliğindedir (Brockelmann, II, 785; Îżâḥu’l-meknûn, I, 474). 10. Risâle fi’l-vâcib ve’l-mümkin (Şeyho, I, 93; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, s. 83; Halîl Merdem Bek, s. 166).

Süveydî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerḥu Târîḫi İbn Kemâl Bâşâ, el-Kevkebü’ẓ-ẓâhir fi’l-farḳ beyne ʿilmeyi’l-bâṭın ve’ẓ-ẓâhir, Muʿînü’ṣ-ṣuʿlûk ʿale’s-seyri ve’s-sülûk ilâ meliki’l-mülûk, el-Mineḥu’l-ilâhiyye fî şerḥi Taḫmîsi’l-Lâmiyye, el-Behcetü’l-merżıyye fi’ḫtiṣâri’t-Tuḥfe el-is̱nâ ʿaşeriyye, Fetḥu’r-raḥmân fî mevâʿiẓi şehri ramażân, Kitâb fi’r-Redʿ ale’r-Râfıża, Risâle fî mevlidi’n-nebî (eserlerinin listesi ve yazma nüshaları için ayrıca bk. Şeyho, I, 93; Serkîs, s. 1065; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, s. 83-84; Brockelmann, II, 785; Îżâḥu’l-meknûn, I, 203, 339, 381, 474; II, 2, 32, 62, 105, 238, 393, 518, 575; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 364; Ziriklî, VI, 267; Ömer Rızâ Kehhâle, III, 144; Üsâme en-Nakşibendî, IV/1 [1395/1975], s. 180, 182, 184, 186-187, 198).

BİBLİYOGRAFYA
L. Şeyho, el-Âdâbü’l-ʿArabiyye fi’l-ḳarni’t-tâsiʿ ʿaşer, Beyrut 1924, I, 93; Serkîs, Muʿcem, s. 1065-1066; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, el-Miskü’l-eẕfer, Bağdad 1348/1930, s. 82-84; A. Mingana, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the John Rylands Library Manchester, Manchester 1934, s. 412-413; Brockelmann, GAL Suppl., II, 785; Îżâḥu’l-meknûn, I, 203, 339, 381, 474; II, 2, 32, 62, 105, 238, 393, 518, 575; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 364; K. Avvâd, Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-Irâḳıyyîn, Bağdad 1969, II, 433; III, 105; a.mlf., “el-Maḫṭûṭâtü’l-ʿArabiyye fî Mektebeti’l-Metḥafi’l-ʿIrâḳī bi-Baġdâd”, Sumer, XIII/1-2, Bağdad 1957, s. 59; Hayreddin ez-Ziriklî, el-Aʿlâm, Beyrut 1389/1969, VI, 267; Halîl Merdem Bek, Aʿyânü’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer fi’l-fikr ve’s-siyâse ve’l-ictimâʿ (nşr. Adnân Merdem Bek), Beyrut 1977, s. 166; E. A. van Dyck, İktifâʾü’l-ḳanûʿ bimâ hüve maṭbûʿ, Kum 1409, s. 419; Ömer Rızâ Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 144; Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, III, 231; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, II, 568; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 603-604; II, 1020, 1197; III, 1790; İzzeddin Alemüddin, “Ḫazâʾinü’l-kütübi’l-ʿArabiyye”, MMİADm., VIII/8 (1347/1928), s. 449, 451-453; Üsâme en-Nakşibendî, “Maḫṭûṭâtü’l-Ḫizâneti’l-Âlûsiyye fî Mektebeti’l-Metḥafi’l-ʿIrâḳī”, el-Mevrid, IV/1, Bağdad 1395/1975, s. 180, 182, 184, 186-187, 198.