Tam adı Şüẕûrü’ẕ-ẕeheb fî maʿrifeti kelâmi’l-ʿArab’dır. Müellif, olgunluk döneminde kaleme aldığı eserinin çok muhtasar olduğunu görerek Şerḥu Şüẕûri’ẕ-ẕeheb fî maʿrifeti kelâmi’l-ʿArab adıyla kapsamlı bir şerh yazmış ve kitap asıl önemini bu şerhten sonra kazanmıştır. İbn Hişâm, Şüẕûrü’ẕ-ẕeheb’de Ḳaṭrü’n-nedâ ve el-Elfiyye şerhinde (Evḍaḥu’l-mesâlik) uyguladığı yöntemden farklı bir yöntem izlemiştir. Bir mukaddime ile on beş bölümden (bab) meydana gelen eserin başında kelime ve çeşitlerinden bahsedildikten sonra sırasıyla şu bölümlere yer verilmiştir: 1. İ‘rab: Tanımı, lafzî, takdirî ve mahallî i‘rab. 2. Binâ: Mebnîlik, sükûn veya nâibi, fetha yahut nâibi, zamme veya nâibi, kesre üzere mebnî olanlar. 3. Nekre isim. 4. Ma‘rifenin çeşitleri. 5. Merfûât: Fâil, nâib-i fâil gibi on merfû çeşidi. 6. Mensûbât: Mef‘ûl çeşitleriyle hal, temyiz, müstesna gibi on beş mensûb çeşidi. 7. Mecrurât: Harf-i cer, izâfet ve mücâvere ile mecrur olma durumları. 8. Meczûmât: Meczûm muzari ve cezm edatları. 9. Fiilin amel etmesi: Fiilin ref‘ ve nasb ameli. 10. Fiil gibi amel eden isimler: Masdar, ism-i fâil gibi on ismin amel etme durumları. 11. Tenâzü‘: Ma‘mûlün kendisinden önce gelen âmillerden hangisine ait olduğu meselesi. 12. İştigal: Önce geçen bir ismin zamiriyle âmilin meşgul olması. 13. Tevâbi‘: İ‘rabı önceki bir kelimeye tâbi olan tekit, na‘t, atf-ı beyân, bedel ve atf-ı nesak. Bu bağlamda bir fasıl altında münâdânın tâbii olan kelime veya terkip ele alınmıştır. 14. Gayri münsarif: Kesre ve tenvin almayan mu‘reb isimler. 15. Aded: Sayılarla temyizlerinin i‘rabı.
Şüẕûrü’ẕ-ẕeheb’de Sîbeveyhi’den beri devam eden kelimenin isim, fiil, harf (edat) ve i‘rab taksimine mukabil mebnî, mu‘reb, âmil meselelerine ağırlık verilmesi, mebnîlerin özgün bir taksime tâbi tutulması, şerhte yer alan doyurucu ara bilgiler (istitratlar) eserin ve şerhin orijinal yönlerini oluşturur. Bunun dışında diğer eserlerinden farklı olarak kitabın şerhinde konuların çok daha geniş bilgiler verilerek açıklanması, bazı Kur’an âyetleriyle ilgili i‘rab bilgilerine yer verilmesi, şâhid beyitler konusundaki açıklamalar İbn Hişâm’ın eserine ve şerhine ayrı bir önem kazandırmıştır. Şerhin kaynakları arasında İbn Mâlik’in İkmâlü’l-ʿUmde (kendi eseri ʿUmdetü’l-ḥâfıẓ ve ʿuddetü’l-lâfıẓ için yazdığı tetimme), aynı müellifin Teshîlü’l-Fevâʾid ve tekmîlü’l-Maḳāṣıd ve Şerḥu İkmâli’l-ʿUmde’si, Vâhidî’nin el-Vasîṭ’i (tefsir), Muhammed b. İbrâhim el-Mehdevî’nin Şerḥu’l-Hidâye’si, Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī’nin Tekmiletü Iṣlâḥı mâ taġleṭu fîhi’l-ʿâmme adlı eseri, İbn Usfûr el-İşbîlî’nin el-Muḳarrib’i ve İbn Cinnî’nin el-Muḥteseb’i gibi eserler zikredilmektedir. Sözlerine ve görüşlerine yer verilip tartışılan dil âlimleri ise Sîbeveyhi, Ali b. Hamza el-Kisâî, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Ahfeş el-Evsat, İbnü’s-Serrâc, Ebû Ali el-Fârisî, Zemahşerî, İbnü’l-Habbâz (Ahmed b. Hüseyin), İbnü’l-Hâcib ve İbn Mâlik et-Tâî gibi önemli şahsiyetlerdir.
Birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunan Şerḥu Şüẕûrü’ẕ-ẕeheb’in (bk. Brockelmann, GAL, II, 30; Suppl., II, 19-20; Fihrisü’l-kütübi’l-mevcûde, IV, 219-224) ilk baskısı Bulak’ta yapılmış (1253), daha sonra özellikle Kahire, Bulak ve İstanbul’da defalarca basılmıştır. Eserin ilk ilmî neşri, bazı not ve açıklamalarla birlikte Abdülmüteâl es-Saîdî tarafından Şeẕerât ʿalâ Şerḥi Şüẕûri’ẕ-ẕeheb adıyla gerçekleştirilmiştir (Kahire 1946). Daha sonra kitabı kendisinin yazdığı şevâhid şerhi Müntehe’l-ereb ile birlikte Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd neşretmiştir (Kahire 1355, 1374, 1377). Muhammed Seyyid el-Kîlânî, bir mukaddime ve Muhammed b. Muhammed el-Emîr es-Sünbâvî ile Muhammed b. Ubâde el-Adevî’nin hâşiyelerinden yararlanarak ilâve ettiği notlarla eseri el-İfâde min ḥâşiyeteyi’l-Emîr ve ʿUbâde ʿalâ Şerḥi Şüẕûri’ẕ-ẕeheb adıyla yayımlamıştır (Kahire 1960). Birçok dil ve edebiyat âlimi Şüẕûrü’ẕ-ẕeheb ve şerhiyle ilgili olarak şerh, hâşiye, ihtisar, takrir, nazma çevirme, şevâhid şerhi vb. çalışmalar yapmıştır (bk. bibl.). Son çalışmalar arasında Abdülkerîm Muhammed es-Sa‘d’ın el-Ḥâşiyetü’l-ʿaṣriyye ʿalâ Şerḥi Şüẕûri’ẕ-ẕeheb’i (Riyad 1989), Muhammed b. Muhammed Dîb Hamza’nın Ḥâşiyetü Ġāyeti’l-ereb ʿalâ Tehẕîbi Şüẕûri’ẕ-ẕeheb’i (Beyrut 1991) ve Nevvâb b. Cezzâ el-Hârisî’nin, Muhammed b. Abdülmün‘im el-Cevcerî’nin şerhi (Şifâʾü’ṣ-ṣudûr fî ḥalli elfâẓı’ş-Şüẕûr) üzerinde hazırladığı yüksek lisans tezi (Şerḥu Şüẕûri’ẕ-ẕeheb, el-Câmiatü’l-İslâmiyye külliyyetü’l-lugati’l-Arabiyye, Medine 1993) zikredilebilir.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Hişâm en-Nahvî, Şerḥu Şüẕûri’ẕ-ẕeheb (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1965, neşredenin girişi; Serkîs, Muʿcem, s. 275; Brockelmann, GAL, II, 30; Suppl., II, 19-20; Fihrisü’l-kütübi’l-mevcûde bi’l-Mektebeti’l-Ezheriyye, [baskı yeri ve tarihi yok] (Matbaatü’l-Ezher), IV, 219-224; Ali Fevde Nîl, İbn Hişâm el-Enṣârî: Âs̱âruhû ve meẕhebühü’n-naḥvî, Riyad 1406/1985, s. 74-94; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, II, 1080-1084.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 279 numaralı sayfada yer almıştır.